پيشگفتار

تهران كه از سال1210 هـ .ق. آقا محمد خان قاجار آن را به پايتختي برگزيد در طول حيات سياسي- اجتماعي خود چنان رشد سريع و غافل گيرانه اي داشت كه كمتر كسي چنين تصوري برايش ممكن بود. تهران امروز كه به عنوان يكي از ابر شهرهاي دنيا محسوب مي شود و جمعيتي بالغ بر ده ميليون نفر را در خود جاي داده است، متأسفانه از گذشتة نه چندان دور خود، نشانه هاي كمي سراغ دارد.
تاريخچه تهران و شهرداري

تا سال 1284 هـ .ق. شهر تهران همچنان در حصار كهن شاه تهماسبي قرار داشت، و به حداكثر گسترش خود رسيده بود. افزايش روزافزون جمعيت ، كمبود زمين براي خانه سازي ، ايجاد و گسترش باغها و خانه هاي مسكوني در خارج حصار شهر، و سرانجام نياز به شهري كه درخور پايتختي ايران باشد، ناصرالدين شاه قاجار را بر آن داشت تا انديشة گسترش تهران را به مرحلة اجرا در آورد.

اجراي طرح توسعة تهران به عهدةميرزا يوسف مستوفي الممالك صدراعظم و ميرزا عيسي وزير دارالخلافه گذاشته شد. دراين دوره بود كه شهرداري معنا پيدا كرده و آغاز به كار كرد. كه در دوران ناصرالدين شاه قاجار نام آن احتسابيه بوده و رييس آن نيز شخصي به نام محمد كريم خان مختار السطنه بوده است.

جمعي از معماران ايراني و مهندسان خارجي زير نظر يك مهندس فرانسوي به نام بهلر طرح توسعة شهر را مهيا ساختند برابر طرح تازه شهر تهران را حصاري هشت ضلعي با دوازده دروازه محصور مي كرد.

كار توسعة شهر با ويران سازي با روي كهن، و پر كردن خندقهاي دور شهر آغاز شد، و ايجاد باروي جديد و كندن خندقهاي تازه به دور آن، و ساختن دروازه هاي نو بيش از ده سال به درازا كشيد. تهران جديد يكباره از نظر وسعت چندين برابرشد. محيط شهر از سه كيلو متر به نوزده كيلومتر ، و وسعت آن از چهار ميليون متر مربع به بيش از هيجده ميليون مترمربع رسيد. محله هاي قديمي به تدريج توسعه يافت، و با گشايشي كه با افزوده شدن زمينهاي تازه در كار شهر پديد آمد معابر ، باغها و خانه هاي جديد ساخته شد. بخش شمالي شهر از نظر آباداني پيشرفت و سرعتي روزافزون داشت، اما در بافت شهر كهنة تهران دگرگوني اساسي پديد نيامد. مشكلات بزرگي چون بي نظمي، تنگي و باريكي و پرپيچ و خمي كوچه ها و معابر، تاريك بودن آنها در شب، خاك آلود بودن در فصلهاي خشك ، و پر گل بودن آنها درزمستان و مشكلات بسيار ديگر همچنان در بخش كهنة شهر تهران موجود بود. اما در بخش شمالي شهر ايجاد خيابانهاي تاره چون لاله زار، علاءالدوله و مريضخانه و چراغ گاز و بناي ساختمانها وپاركها و ميدانها ي جديد چون پارك ظل السطان و عمارت مسعوديه، پارك و عمارت اتابك ، پارك امين الدوله، باغ وعمارت بهارستان و ميدانهاي توپخانه و مشق به تدريج به تهران چهرة يك شهر تازه بخشيد.

همزمان با توسعة شهر و در سالهاي پس از آن ابنية مهمي چون تكية دولت، دروازة دولت (درشمال ارگ در جاي دروازة ارگ) سر در الماسيه، موزه يا تالار سالم، ساختمان گالري، اندرون يا فرح آباد و… در داخل محوطة ارگ. عشرت آباد، سرخه حصار و كامرانيه نيز در خارج از تهران ساخته شد.

درفاصلة سالهاي 1248 تا 1309 هـ . ق. جمعيت تهران از 160000 تن به 250000 تن افزايش يافت. در همين سال شمار خانه هاي تهران به 18000 باب رسيد كه از اين تعداد 9000 باب آن در بخش جديد شهر ايجاد شده بود.

روند توسعة تهران در آغاز سدة چهاردهم هجري رو به آهستگي نها د تا جايي كه در طول پادشاهي مظفر الدين شاه يعني از سال 1313 تا 1324 هـ . ق. به جز ساختمان قصر فرح آباد آن هم در خارج از حصار شهر، بناي قابل توجه ديگري در نهران ساخته نشد. و از آن پس نيز تا پايان دورة سلطنت سلسلة قاجار به سبب ناپايداريهاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي ، تهران نه تنها روبه آباداني و گسترش نداشت، بلكه آنچه در طول سدة سيزدهم واوايل سدة چهاردهم هجري ساخته شده بود، روبه ويراني و فرسايش نهاد.