مونوگرافی روستای ابیانه

چكيده
بالا بودن تعداد آبادی ها و نقش انکارناپذیر سکونتگاه های روستایی در امنیت مرزهای کشور و مهم تر از این ، اهمیت بسیار بالای آنها در حیات بخشی به گستره وسیعی از سرزمین،از چنان اهمیتی برخوردار است که هنگام مطالعه و برنامه ریزی در توسعه پایدار  نمی توان روستاها و مسائل روستایی ایران را نادیده گرفت. از طرفي استفاده از تجارب گذشته و برنامه ریزی صحیح برای آینده نیاز به جمع بندی صحیح از تجارب گذشتگان و ارزیابی منطقی از وضعیت آینده دارد. لذا شناخت روستاهای کشور را می توان یکی از مهم ترین بخش های توسعه پایدار دانست.امروزه در تحقیقات جامعه شناسی رایج ترین روش برای شناخت یک جامعه روستایی روش مونو گرافی است.لذا به بررسی روستای ابیانه از دیدگاه مونوگرافی پرداخته شده است.روستای ابیانه از توابع شهرستان نطنز است که  به عنوان یکی از روستاهای هدف گردشگری کشور برگزیده شده است.جهت انجام اين تحقيق، از روش مشاهده مستقيم و مصاحبه سازمان يافته با گروه هاي هدف بهره گرفته شده است. نتايج اين تحقيق نشان مي دهد كه ابيانه برخوردار از يك پتانسيل فرهنگي غني و بومي در زمينه هاي دامداري و كشاورزي بوده است. همچنين نتايج  گوياي اين مطلب است كه  افزایش مهاجرت قشر جوان برای ادامه تحصیل و افزایش درآمد حاصل از گردشگری،بخش دامداری و کشاورزی ابیانه را شدیدا تحت تاثیر قرار داده است.و ابیانه از روستایی پویا به موزه ای ایستا برای بازدید و گذران وقت شهرنشینان تنزل یافته است.

واژه هاي كليدي: روستا،گردشگري ،توسعه پايدار، مونوگرافی،پتانسيل فرهنگي، مهاجرت، ابيانه
1- مقدمه
از هنگامی که انسان از راه تجربه آموخت که با خراش دادن زمین و پاشیدن بذر می تواند اقدام به کشت محصول نماید به تدریج در گروه های کوچک و با ایجاد سرپناه هایی بر زمین استقرار یافت و روستاها را پدید آورد.جامعه شناسان به نوبه خود در تعریف روستا به ملاکهایی متوسل می شوند از جمله نوع رابطه بین انسان های ساکن در یک محیط جغرافیایی،وجود تعدادی جمعیت که دارای ارزش های اجتماعی کم و بیش یکسانی هستند و ارتباط شخصی مستمری دارند به نحوی که منجر به ایجاد روابط چهره به چهره و از نوع اولیه می گردند(طالب،87). یکی از علومی که به مطالعه جامعه روستایی می پردازد جامعه شناسی روستایی است..جامعه شناسی روستایی یکی از شاخه های جامعه شناسی است که با اصول،قواعد و روش های جامعه شناسی به بررسی ویژگی ها و شکل بندی های فرهنگی جوامع روستایی می پردازد.این شاخه از جامعه شناسی تلاش می کند تا نهادها،ارزش ها،هنجارها،پدیده های اجتماعی و فرهنگی،اقشار،طبقات و گروه های اجتماعی روستایی را مورد بررسی قرار دهد.

2-1-1- موقعیت جغرافیایی
روستاي ابيانه در 40 كيلومتري شمال- غرب نطنز و 20 كيلومتري غرب آزاد راه كاشان- نظنز و 80 كيلومتري جنوب غرب كاشان قرار دارد. از نظر تقسيمات كشوري ابيانه، دهی از دهستان برزرود، بخش حومه، شهرستان نطنز، استان اصفهان است. وسعت روستا در حدود 280 كيلومتر است. روستاي ابيانه در 51 درجه و 35 دقيقه طول جغرافيايي و در 33 درجه و 40 دقيقه عرض جغرافيايي و در ارتفاع 2180 متري از سطح دريا قرار دارد.

2-1-2- وجه تسمیه
در مورد وجه تسميه اين روستا، نظريات متعددي وجود دارد كه معتبرترين آن به قرار زير است.
در گويش محلي وي (V) به معناي بيد و ويانه به معناي بيدستان است. به مرور زمان ويونا و اويانه و سپس به ابيانه دگرگون شده است.
2-1-3- قدمت و تاریخ
نوشته و اثري كه قدمت زماني ابيانه را دقيقاً معلوم كند، در دست نيست. ولي قدمت 1500 ساله را براي آن تخمين مي‌زنند و آن را از كهن‌ترين زيستگاه‌هاي انساني در حاشيه دشت كوير ايران مي‌دانند( ارشدی ابیانه، 1388). آثار و بناهاي تاريخي كه در ابيانه وجود دارد مربوط به دوره‌هاي ساساني، سلجوقي، صفوي و قاجار است. اين آثار نشان‌دهنده‌ي تاريخي اين زيستگاه انساني است

2-1-4- دلایل استقرار و شکل گیری

ابيانه به موازات خط‌الرأس‌هاي كوه قلعه از رشته‌كوه كركس در شيب نسبتاً تندي قرار گرفته است. جهت خط‌الرأس‌ها با جهت دره موازي است و در نهايت بر مسير كاشان- نطنز عمود است.

2- روش شناسي تحقيق
2-1- معرفي منطقه مورد مطالعه:
2-1-5-آب و هوا
ابيانه كه در حوزه آبريز برزرود قرار گرفته داراي آب و هوا خشك و نيمه‌خشك تا معتدل كوهستاني است. طولاني‌ترين فصل آن زمستان و داراي تابستان معتدل است. اساساً بارندگي در فصل زمستان انجام مي‌گيرد و اغلب به صورت ريزش برف است. اما تابستان هيچ بارشي صورت نمي‌گيرد. متوسط دماي ساليانه ْ3/22 و متوسط بارندگي سالانه 214 ميلي‌متر و متوسط رطوبت ساليانه 45% مي‌باشد.
2-1-6- زبان و مذهب
زبان مردم ابيانه فارسي با لهجه خاص ابيانه‌اي است كه با لهجه‌هاي متداول در مناطق ديگر اساساً متفاوت است. بيش از 25% از واژه‌هاي ابيانه‌اي از زبان پهلوي ريشه مي‌گيرد( ارشدی ابیانه، 1388). لهجه‌ي ابيانه‌اي با لهجه‌هاي گيلكي و ناييني شباهت‌هايي دارد.
پيش از ظهور اسلام مردم زرتشتي بوده‌اند كه وجود آتشكده هارپاك دليلي بر اين مدعاست. اما در حال حاضرمذهب آن‌ها شيعه دوازده امامي است. اگر چه هنوز باورهاي زرتشتي در ميان آن‌ها رايج است.
2-1-7-ازدواج
ازدواج‌ها در ابيانه مانند ساير روستاها درون گروهي بوده و دايره همسر گزيني محدود است. مهديه دختران نيز غالباً زمين زراعي و باغ است. اين امر از يك سو و از سوي ديگر اعتقاد مردم ابيانه مبني بر اين كه املاك خانواده‌شان نبايد از چارچوب تملك خانواده خارج شود چرا كه تملك زمين زراعي و باغ يك ارزش اجتماعي محسوب مي‌شود، سبب شده است كه اكثر ازدواج‌ها از نوع درون‌گروهي باشد.
2-1-8 لباس سنتی
لباس سنتي هنوز هم در ميان مردم ابيانه رواج دارد و ابيانه‌اي‌ها در حفظ آن تأكيد و تعصب از خود نشان مي‌دهند، مردان شلوار گشاد و درازي از پارچه سياه همراه با نواردوزي در قسمت پايين شلوار. كه شلوار مردان مجرد از خطوط مورب و شلوار مردان متأهل از خطوط افقي و عمومي نواردوزي شده است.
لباس زنان نيز از پيراهن بلند و گلدار و چارقد سفيد رنگي تشكيل شده است. شايد بتوان گفت كه طرح چارقد و پيراهن از طبيعت بر گرفته شده است.
نكته جالب توجه اين است كه ابيانه كارگاه يا مغازه دوزندگي ندارد و زن روستايي بايد لباس تمام اعضاي خانواده را بدوزد.
2-1-9 معماری و بافت ابیانه
ابيانه فعلي از سه محله اصلي تشكيل شده است:
1-    هِرَده (قديمي‌ترين محله كه در شرق روستا قرار دارد)
2-    پَل (در شمال راسته اصلي روستا قرار گرفته است)
3-    يُسمون (در مجاورت باغ‌ها قرار دارد)
2-1-10- شورای روستای ابیانه

رياست اين شورا بر عهده آقاي مرتضي جلالي‌ست. به گفته وي عمده‌ترين فعاليت شورا، تأمين كود مورد نياز كشاورزان است. به طوري كه در سال 88، 100 كيلو كود اوره از اداره جهاد كشاورزي نطنز با قيمت دولتي تهيه شده و بين روستاييان توزيع شد. امسال نيز در حدود 200 كيلو كود تهيه شده اما هنوز در بين روستاييان توزيع نشده است
2-1-11-گیاه-مردم نگاری ابیانه

مردم ابيانه براي گياهان منطقه ارزش اقتصادي، بهداشتي و اجتماعي قائل‌اند. و اين كاربردها تا حدي زياد است كه مي‌توان كتاب مستقلي در مورد آن نوشت.
پوشش گياهي در مراتع اطراف ابيانه به صورت غالب شامل درمنه، گون، گز، خارشتر، گاوزبان، ختمي، بارهنگ و فرفيون است. در ارتفاعات غربي، گون و زرشك و در ارتفاعات شمالي درمنه فراوان‌تر است.
استفاده از اين داروهاي گياهي به صورت انفرادي بوده، مگر در مورد زرشك و اسپند كه دختران روستايي به صورت دسته‌جمعي آن را برداشت مي‌كنند.
1)گياه اسپند(Peganum harmala)
در زمان رويش اسپند، دختران و زنان روستايي به صورت دسته‌جمعي به مراتع اطراف رفته و پس از جمع‌آوري، دانه‌هاي آن را جدا كرده و با استفاده از چوب‌هاي كوچكي كه از هرس كردن درختان باغ‌ها باقي‌مانده، آويزهايي تهيه كرده و معمولاً آن را به فروش مي‌رساند. مردم ابيانه اعتقاد خاصي به اين گياه داشته و آن را براي جلوگيري از چشم‌زخم به در خانه‌ها آويزان مي‌كنند.
كابرد اسپند در كشاورزي به اين صورت است كه مردم ابيانه معتقدند باعث حاصلخيز شدن خاك مي‌شود. لذا بوته‌هاي آن را به عنوان كود مورد استفاده قرار مي‌دهند.
2)گياه زرشك(Berberis)
در ارديبهشت ماه و خرداد ماه، زنان و دختران به مراتع اطراف روستا رفته و به صورت گروهي به جمع‌آوري آن مي‌پردازند. زرشك علاوه بر مصارف غذايي، مصرف دارويي نيز دارد. مردم ابيانه معتقدند آب چشمه‌اي كه از مجاورت درختچه‌هاي زرشك مي‌گذرد باعث طولاني‌شدن عمر مي‌شود. علاوه بر اين بوته‌هاي خشك شده آن را به عنوان حصار بر روي ديوارها و چينه‌هاي باغ‌ها قرار مي‌دهند.
در گذشته، زرشك به عنوان آفت مزارع گندم بود، چرا كه باعث قرمز شدن گندم‌ها مي‌شد.
3)گياه گون(Astraglus gossypinus)
در طول سه ماهه تابستان، اين گياه را مورد استفاده قرار مي‌دهند كه البته استفاده غالب به صورت برداشت كتيرا است. برداشت كتيرا به صورت زير است.
اول پاي بوته گون را مي‌كنند تا مقداري از ريشه پيدا شود. بعد محل ريشه ظاهر شده را با تيغ مخصوصي شكاف مي‌دهند. در عرض 2 الي 3 روز از محل شكاف صمغ نرمي خارج مي‌شود كه آن را برداشت مي‌كنند.
از گون براي آرايش مو، تهيه چسب، مركب و آهار پارچه استفاده مي‌كنند.
2-1-12- حیات وحش
بخشي از مراتع اطراف روستاي ابيانه جزو منطقه حفاظت شده كركس است. لذا شكار ممنوع بوده و تنها در فصل تابستان از سوي سازمان حفاظت محيط زيست نطنز مجوز شكار صادر مي‌شود. و با توجه به مسن بودن جمعيت ابيانه، فقط تعداد محدودي از ساكنان نطنز و كاشان و يا اصفهان نسبت به دريافت اين مجوز رغبت دارند.
2-1-13-شركت سرمايه‌گذاري و عمران ابيانه

اين شركت سهامي كه در سال 1384 تأسيس شد، كليه روستاييان در اين شركت داراي سهام هستند كه سهام‌ها را پيش از تأسيس در سال 83 خريداري كرده‌اند. اين شركت در فاصله‌ي 10 كيلومتري باغ‌ها چند استخر پرورش ماهي قزل‌آلا تأسيس كرده است. كه سود حاصل از فروش محصولات براساس تعداد سهام بين روستاييان تقسيم مي‌شود. هيات مديره نيز از طريق رأي‌گيري و با مشاركت سهامداران صورت مي‌گيرد. طبق گفته روستاييان ملاك آن‌ها براي انتخاب مدير، همت و دلسوزي بيشتر است نه تعداد سهام بيشتر. رياست فعلي اين شركت بر عهده آقاي عزيز الله ابيانه‌اي است.
2-1-14-باورهای مردم پیرامون طبیعت
۱) اعتقاد به‌آب‌
ـ مردم‌باور دارند که‌چشمة‌شرق‌ابیانه‌معجزه‌دارد و می‌گویند که‌دوازده‌امام‌از آنجا عبور کرده‌است‌و می‌گویند برخی‌اوقات‌در این‌محل‌نور چراغی‌دیده‌می‌شود.
ـ هرگاه‌کسی‌خواب‌بدی‌می‌بیند، آن‌را برای‌کلوخ‌تعریف‌کرده‌، سپس‌کلوخ‌را در آب‌می‌اندازند تا آب‌روان‌آنرا با خود ببرد و آن‌خواب‌تعبیر نشود.
2-2- روش تحقيق:

منوگرافی یا تک نگاری عبارت است از بررسی عمیق و همه جانبه یک امر اجتماعی یا یک مجموعه اجتماعی کاملا محدود مانند خانواده،گروه یا یک روستا.در مطالعات اجتماعی که هدف بررسی کلیه امور اعم از ذاتی و درونی یک گروه یا یک دسته یا امر اجتماعی خاص است.معمولا از روش مونوگرافی استفاده می شود.در جامعه شناسی روش مونوگرافی و آمار با هم به کار برده می شود( طبیبی، 1384).در اين پژوهش رويكرد اصلي و اساسي مردم شناختي و جامعه شناختي بوده است كه روش شناسي مورد استفاده در 2 بخش ميداني و كتابخانه اي انجام شده است.
  2-2-1- روش كتابخانه اي
در قسمت كتابخانه اي  به جمع آوري اطلاعات از منابع مكتوب با چارچوب مشخص درباره شرايط منطقه مورد مطالعه و جمعيت افراد پرداخته شده است.
2-2-2- روش میدانی
در این قسمت از طريق مراجعه و حضور در زمين تحقيق و مشاهده عميق و مستقيم به همراه مصاحبه كيفي و رودرو به جمع آوري اطلاعات از گروه هاي هدف(دامدارن و كشاورزان) پرداخته شده است. در اين بخش ابتدا ملاقات با اعضای شورای روستاها و افراد مطلع که از سوی اعضای شورا معرفی می¬شدند و برخی افراد عادی روستاها، یک سری اطلاعات کلی از آن¬ها دریافت شده و همچنین سوالاتی از قبیل تعداد جمعیت دائم و موقت روستا، تعداد دامداران روستا، تعداد دام و سایر سازوکارهای دامداری و کشاورزی و یک سری سوالات مربوط به آداب و رسوم این روستاها از آن¬ها پرسیده شد.

3-نتايج
3-1-تحولات جمعیتی
طبق سرشماري سال 1345 ابيانه داراي 485 خانوار و شامل 2181 نفر است. اما در سرشماري سال 1389 كه از سوي مركز بهداشت و درمان ابيانه صورت گرفت. جمعيت روستا 248 نفر شامل 107 نفر مرد و 141 نفر زن مي‌باشد. كه 5/99% از اين جمعيت را افراد بالاي 55 سال تشكيل مي‌دهند.
3-2-  بهره برداري از مرتع و سازوكارهاي مرتبط با آن

طبق آمار سال 1345، در ابيانه 2250 رأس گوسفند و بز (دام كوچك)، 1200 رأس گاو و گوساله، 55 رأس اسب و الاغ ثبت شده است. در حال حاضر روستاي ابيانه داراي 1000 الي 1500 رأس گوسفند در قالب 3 گله است. سامانه عرض ابيانه به قرار زير است:
از قنات تاردر در شمال شرق تا دره‌گهه، مزرعه گهه‌بالا، گردنه قهرود، مزارع تجره، مراوند، چشمه‌سفيد، چشمه بي‌بي‌لانخود، نياز مرق و كوه‌هاي جنوب ابيانه.
3-3-چرخه بهره برداري از مرتع
در بين اهالي ابيانه 2 نوع ييلاق مرسوم است: نخست آن كه ييلاق از اول بهار تا 60‌ام عيد (اواخر ارديبهشت ماه) است و نوع ديگر كه طولاني‌تر است از آغاز فروردين تا اوايل مهر ماه ادامه دارد.
در طول زمستان و پاييز نيز يا از علوفه دستي استفاده مي‌شود و يا اين كه گله را به قسلاق (در اصطلاح محلي به اين منطقه، سرزمستاني مي‌گويند) مي‌برند.
در ابيانه براي نگهداري دام از 4 نوع سازه استفاده مي‌شود:
1- طويله‌هايي كه در طبفه اول ساختمان‌هاي 2 و 3 طبقه احداث شده‌اند.

3-4-کشاورزی
3-4-1-زراعت و باغداری
اراضي قابل كشت در ابيانه به 2 دسته تقسيم مي‌شوند:
1-    دشت‌ها
2-    باغ‌ها
1-دشت‌ها
مجموع مساحت دشت‌هاي ابيانه 80 هكتار است كه در قالب 2 منطقه دشت بالا و دشت پايين است. مزرعه هر فرد متناسب با در آمد او از تعدادي كاردو، كردو يا كرتو تشكيل شده است. ابعاد كردوها نيز 20 × 10 و 40 × 10 متر است. به طور كلي در 55 هكتار از مجموع 80 هكتار گندم و جو كشت مي‌شود. در گذشته ميزان توليد جو و گندم در ابيانه به حدي زياد بود كه علاوه بر تأمين نياز اهالي، جو و گندم روستاهاي مجاور را هم تأمين مي‌كرد.
2-باغ‌ها
مجموع مساحت باغ‌ها، 70 الي 80 هكتار است و به بخش بالاي ده و پايين ده تقسيم مي‌شود. هر باغ نيز از چند كردو تشكيل شده است.
به طور كلي درختاني كه در باغ‌ها كاشته مي‌شوند به 2 دسته تقسيم مي‌شوند:
الف) درختاني كه از چوب آن‌ها براي ابوار و سوخت استفاده مي‌شود:
چنار، سپيدار،تبريزي، صنوبر و بيد (در 2 نوع خوش‌بيد و تلخ بيد)
3-4-2- منبع تامين آب
آب مورد نياز ابيانه توسط چشمه‌ها و قنات‌ها تأمين مي‌شود. قنات‌هاي ابيانه كه تعدادشان 5 عدد است از كره‌هاي شمال و غرب و جنوب غربي ابيانه تأمين مي‌شوند. چشمه نيز از چشمه كوه سفيد منشأ مي‌گيرد.
گردش‌آب‌در گذر از بافت‌روستا به‌اشکال‌مختلف‌نمود پیدا می‌کند:
▪ گذر از مقابل‌مکان‌های‌مقدس‌مانند مسجد پُرزَله‌، مسجد سیمان‌و حسینیه‌ها.
3-5-مالکیت و تحولات آن در ابیانه
ابيانه داراي نظام خرده مالكي بوده و به گفته اكثر قريب به اتفاق مردم ابيانه اصلاحات ارضي تأثير چنداني بر ابيانه نگذاشت. و همان تأثير اندك هم به علت حاكم بودن ساز و كارهاي خانوادگي در بهره‌برداري، خنثي شد. به گفته روستاييان اگر چه پس از اصلاحات ارضي تغييرات اندكي ايجاد شد اما اربابان ابيانه به آن‌ها در تأمين بذر و نيروي شخم همكاري كردند. به گفته اهالي، مردم در گذشته در تملك بر زمين و باغ با هم رقابت داشتند. لذا در حال حاضر اگر چه هيچ غير ابيانه‌اي در ابيانه صاحب ملك نيست اما ابيانه‌اي‌ها صاحب املاك زيادي در روستاهاي طره، هنجن و كميجان هستند
3-6-یاریگری ها
3-6-1- خودياري
دوشاب‌گيري: در اوايل مهر ماه كه سيب برداشت مي‌شود. زنان روستايي در يك باغ جمع مي‌شوند و هر كس با استفاده از ابزارهاي خود، به روش خاصي آب سيب را تهيه مي‌كنند. كه اصطلاحاً به آن دوشاب‌گيري مي‌گويند.
دوشاب‌گيري همان‌طور كه گفته شد نوعي خودياري مفروز است.
خودیاری دیگری که در ابیانه وجود داشت این بود که هر خانواده برای چرای دام های خود به مدت یک سال یک چوپان را استخدام می کرد.

3-5-2-دگریاری
1- سنت «خرج» دادن: در بين مردم ابيانه مرسوم است كه قشر مرفه يك يا چند درخت گردو را وقف مسجد مي‌كنند. و خودشان از آن نگهداري مي‌كنند. در هنگام برداشت محصول، هزينه حاصل از فروش را براي اطعام فقرا مورد استفاده قرار مي‌دهند.
2- گر صلواتي: اين رسم از اين قرار است كه افراد فقير و بي‌بضاعت در هنگام برداشت گندم و جو بر سر مزارع رفته و كشاورز نيز براي پر بركت شدن محصولش، بخشي از محصول را در اختيار آن‌ها قرار مي‌دهد

3-5-3-همیاری
1- هندو: اين نوع از همياري به اين صورت است كه اهالي با كمك يكديگر و به نوبت پشت بام خانه‌ها را كاه‌گل مي‌كنند. مردان مسئول تهيه كاه‌گل و انجام فرايند كاه‌گل كردن و زنان نيز با كمك يكديگر از چشمه دوآبي با كوزه آب را به محل مورد نظر حمل مي‌كنند و درون يك ديگ مسي مي‌ريزند تا مردان از آن استفاده كنند.
2-اويوري: اين همياري به گونه‌اي است كه 2 نفر از اهالي با يكديگر توافق مي‌كنند كه به نوبت علاوه بر آبياري مزرعه يا باغ خود مزرعه يا باغ طرف مقابل را نيز آبياري كنند.
3-5-4-تعاونی سنتی
.
«گالا» با محور اصلي همياري كه پيش از اين به آن اشاره شد.
3-7-سیاق
سياق، شيوه خاصي‌ست براي محاسبه ريالي كه در روستاهاي اطراف كاشان مرسوم است. اما نوع سياقي كه در ابيانه رواج داشته به صورتي بوده است كه هيچ كس به جز تعدادي از اهالي مفهوم آن را نمي‌توانستند درك كنند. امروزه اگر چه تنها 3 نفر در ابيانه، سياق مي‌دانند اما تمام اسناد مالكيتي در گذشته در ابيانه با استفاده از سياق نوشته مي‌شده است.
1-    بحث و نتيجه گيري

همان طور که گفته شد ابیانه سالانه حدود 50000 نفر گردشگر دارد. که بیشترین میزان آن در طول دوره 15 روزه جشنواره گل و گلاب کاشان است (ارشدی ابیانه ای،87).بالا بودن میزان گردشگری در ابیانه به دو علت است:
1)نزدیکی به کلانشهرهایی نظیر تهران،کرج،اصفهان و نیز فاصله اندک تا کاشان که یکی از قطب های گردشگری ایران محسوب می شود.
منابع مورد استفاده
1.    ارشدی ابیانه ای،ع.1387.جغرافیای ابیانه.انتشارات مرسل
2.    ارشدی ابیانه ای،م.1388.راهنمای مستند گردشگری ابیانه.انتشارات نیکان پردازش
3.    فرهادی،م.1385.فرهنگ یاریگری.جلد 1(یاریگری سنتی در آبیاری و کشتکاری).نشر دانشگاهی
4.    کلانتری،خ.1384.جامعه شناسی روستایی(رشته اقتصاد کشاورزی).انتشارات دانشگاه پیام نور
5.    طالب،م.1384.جامعه شناسی روستایی.انتشارات دانشگاه تهران
6.    قربانی،م.1389.جزوه جامعه شناسی روستایی.دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران
7.    طبیبی،ح.1384.مبانی جامعه شناسی و مردم شناسی ایلات و عشایر.انتشارات دانشگاه تهران