مقاله ساماندهی جایگاه عشایر در توسعه استان گلستان (اکراد و تراکمه)

چکیده:

جامعه عشایری استان گلستان را دو تیپ از عشایر کوچنده اکراد (شمال خراسان رضوی و خراسان شمالی) و عشایر کوچنده تراکمه تشکیل می دهند. قلمرو زیستی این عشایر حدود 370 هزار هکتار از مراتع بخش های داشلی برون و مراوه تپه از شهرستان های گنبد و کلاله را در بر می گیرد. بر اساس آخرین سرشماری عشایر کوچنده در سال 1387، عشایر کرد در قالب 21 طایفه مستقل و 1987 خانوار و 10991 نفر به این استان وارد می شوند که این تعداد با توجه به شرایط مختلف متغیر است. همچنین عشایر ترکمن شامل 3 ایل یموت، طوایف مقدس و گوگلان با 1552 خانوار و جمعیتی معادل 9696 نفر می باشند. جمعیت 20687 نفری عشایر گلستان، با دارا بودن حدود 735000 راس دام سبک سهم بسزایی در اقتصاد و توسعه استان داشته و سالانه حدود 4350 تن گوشت قرمز، 3308 تن شیر، 1029 تن پشم، 380 تن کشک و حدود 20500 مترمربع انواع مختلف صنایع دستی (گلیم، جاجیم، پلاس، قالی، سفره و …) تولید می کنند که میزان تولیدات گوشت و مواد لبنی عشایر با توجه به نوسانات بارندگی های سالانه و تولید علوفه مرتع، متغیر است. مدیریت امور عشایر گلستان جهت برنامه ریزی در راستای چشم انداز 20 ساله، در حال مطالعه و تدوین برنامه جامعه عشایری بر اساس مدل SWOT می باشد. در این مطالعه ابتدا نقاط ضعف، قوت و فرصت ها و تهدیدات جامعه عشایری شناسایی گردید و سپس بر اساس تجربیات و دانش کارشناسان و کارمندان، استراتژی SO (تهاجمی) انتخاب و طرح ها و پروژه هایی برای توسعه جامعه عشایری پیشنهاد گردید.

 مقدمه:

دکتر منصور مصداقی کتاب «مرتعداری در ایران» خود را به عشایر تقدیم کرده است؛ عشایری که برای یافتن علف و مرتع، رنج کوچ را به جان خریده اند (6). زندگی عشایری، هم نگاه زیباشناسانه می طلبد و هم آسیب شناسانه. باور داشته باشیم که عشایر، مشاعر طبیعتند و هر چادر عشایری، یک کارخانه کوچک تولید مواد پروتئینی و صنایع دستی است و کوچ، ضمانت ماندگاری فرهنگ عشایر است.

سوابق بررسي ها و جمع بندي مطالعات پيشين

مطالعات انجام شده در خصوص جامعه عشايري استان عمدتاً از طرف مديريت امور عشاير استان اجرا گرديده است. مطالعات جامع و تفضيلي زيست بوم عشايري آق تقه (شمال اترك)، مطالعات جامع و تفصيلي زيست بوم هاي آي تمر و يكه چنار (جنوب اترك)، مطالعات سامان دهي و برنامه ريزي بهارميدان (جنوب اترك) و مطالعات طراحي شهرك دشت تقر (شمال اترك) از جمله مطالعات انجام شده از طرف اين مديريت مي باشند. مطالعات   كلي تر نظير مطالعات عشاير شمال خراسان و گلستان (از طرف اداره كل امور عشاير استان خراسان) و مطالعات قديمي تر نظيرطرحهاي مرتعداري آجي سو و يكه چنار (با تأكيد بر مطالعات مرتع) توسط جهاد انجام شده است.

 تاریخچه عشایر کُرد:

علت کوچ عشایر اکراد از منطقه غرب کشور به خراسان ناشی از ناآرامی هایی بود که در زمان شاه عباس صفوی قبل از سال 958 شمسی در استان خراسان به وجود آمده بود؛ هجوم مصیبت بار ازبک ها، ترکتازی ترکمن ها، تحریکات و تجاوزات روسیه تزاری و در نتیجه بروز ناامنی های مداوم در شهرهای خراسان برای حکومت مرکزی ایران، مسائل و معضلاتی را به وجود آورد.

 تاریخچه عشایر ترکمن:

مرکز اولیه ترکمن ها، حوزه سیحون در شوروی سابق بوده است. تراکمه به گله داری اشتغال داشته و مرتبا در حال کوچ بودند. یک دسته از آن ها پس از نقل مکان های متعدد و طولانی در سال 500 هجری (1100 میلادی) به سواحل دریای خزر رسیدند و در قرن نهم هجری، حوالی رود اترک و دشت گرگان را برای زندگی دائمی خود برگزیدند. امروزه بیشتر ترکمن های ایران از شرق دریای خزر تا مراوه تپه و از جنوب شرقی تا کوه های پالیزان، یعنی دشت گرگان و نوار مرزی ایران و ترکمنستان ساکن هستند. طویاف مهم ترکمن ها شامل یموت، گوگلان و تکه بوده و یموت خود به یموت های چاروا (رمه دار) و یم.ت های چمورا (کشاورز) تقسیم می شوند. وجود درگیری ها و کشمکش های بین تراکمه و دول مرکزی ایران، عامل اساسی جابه جایی ها و کوچ ترکمن ها بوده است.

مسیرهای کوچ (ایلراه های) عشایر کرد:

عشایر کرد از سه مسیر به عنوان ایلراه برای کوچ به مراتع مراوه تپه استفاده می کنند. اولی راهی است که از از محل پاسگاه خشتلی شروع و به کوه های پالیزان و از آنجا به دادلی غزنین و آق تُقه تا منطقه چات ختم می شود. مسیر دوم، راه شلمی است که از طریق شهرستان بجنورد و آشخانه به سوی مراوه تپه در ارتفاعات شلمی سرازیر می شوند. اکراد این مسیر از مراتع یکه چنار، چناران و سوزش استفاده می کنند. راه سوم، راه گلیداغی و کلاله در شمال پارک ملی گلستان و جاده گرگان به مشهد است. البته این راه در سال های اخیر به علت مواجه شدن گله های اکراد با مسیرهای زراعتی، کمتر استفاده می شود. (2)

ساختار اقتصادي

عشاير استان گلستان با استفاده از منابع تجديدشونده (مراتع) همه ساله ميزان زيادي گوشت، پشم و فراورده هاي لبني توليد مي كنند. علاوه بر تأمين فراورده هاي فوق و ايجاد ارزش افزوده ي قابل ملاحظه، اين بخش از فعاليت به ويژه در منطقه ي كلاله و گنبد به عنوان يك اقتصاد پايه محسوب شده و اشتغالات اصلي و جنبي زيادي ايجاد مي كند. واحدهاي توليد و تأمين نهاده هاي دامي و خدمات مرتبط با آن و خدمات دامي از جمله فعاليت هايي هستند كه در اين ارتباط ايجاد اشتغال مي نمايند. سامان دهي به وضع عشاير كوچنده ي استان مي تواند منجر به توسعه ي بسياري از بخش هاي اقتصادي استان گردد. از اين رو شناخت نقش عشاير در اقتصاد استان جهت استفاده از توان هاي آنها در توسعه به عنوان يك ضرورت جهت استفاده از فرصت هاي توسعه فراروي مسئولين اجرايي و پژوهشي استان قرار دارد.

-زمينه هاي فعاليت

  زمينه غالب فعاليت در بين عشاير را دامداري تشكيل مي‌دهد . علاوه بر آن ، زراعت و باغداري ، خدمات و صنايع دستي نيز از فعاليت هايي است كه در ميان عشاير رواج  دارد .

- دامداري : طبق نتايج سرشماري عشاير كوچنده 77 عشاير استان در اين سال داراي 250 هزار رأس دام داشتي بوده اند كه غالب آنها (بالغ بر حدود 98 درصد) ميش بوده و بقيه را بز تشكيل مي‌داد.

-زراعت و باغداري : عشاير كوچنده منطقه مورد مطالعه كه خاستگاه آنان استان خراسان مي‌باشد، در استان گلستان فاقد زمين زارعي و باغي بوده و اراضي زراعي و باغات آنان كلاً در منطقه ييلاقي شان (استان خراسان) قرار دارد.

- خدمات : در طي سال هاي گذشته به دنبال افزايش جمعيت و محدوديت منابع از يك سو و آشنايي بيشتر عشاير با جوامع شهري و روستايي از طرف ديگر، گسترش فعاليت‌هاي خدماتي قابل ملاحظه بوده است. اشتغال عشاير در بخش خدمات در مشاغلي چون چوبداري، چوپاني، كارگري ساده، رانندگي و كارمندي مي‌باشد. اين اشتغالات در بين جوانان و تحصيل كرده ها بيشتر رواج دارد.

- صنايع دستي :  صنايع دستي عشاير عمدتا شامل بافت فرش و سياه چادر مي‌باشد كه هر دوي آن توسط زنان انجام مي‌شود ولي به غير از آن در مقياس اندك بافت جوال، چادر شب و خورجين نيز رواج دارد. بافت فرش شامل گليم ، جاجيم و قالي مي‌باشد و سالانه حدود 600 متر مربع فرش جهت خود مصرفي يا فروش بافته مي‌شود.

- اشتغال

طبق نتايج حاصل از جمع بندي مطالعات زيست بوم هاي عشايري آق‌تقه،‌ آي‌تمر و يكه چنار ، 77/54 درصد از جمعيت عشاير كوچنده در سن اشتغال قرار دارند. 5/69 درصد از جمعيت فعال ( 07/38 درصد از كل ) شاغل بوده و درصد افراد بيكار از كل جامعه بالغ بر 8/1 است . پايين بودن ميزان اشتغال به جهت وجود بيكاري پنهان در جامعه مورد مطالعه مي‌باشد. شايان ذكر است كه بار تكفل نظري 8/1و بار تكفل واقعي 6/2 مي‌باشد.

تولیدات جامعه عشایری گلستان:

جمعیت 20687 نفری عشایر گلستان، با دارا بودن حدود 735000 راس دام سبک (4)، سهم بسزایی در اقتصاد استان داشته و سالانه حدود 4350 تن گوشت قرمز، 3308 تن شیر، 1029 تن پشم، 380 تن کشک و حدود 20500 مترمربع انواع مختلف صنایع دستی (گلیم، جاجیم، پلاس، قالی، سفره و …) تولید می کنند (1) که میزان تولیدات گوشت و مواد لبنی عشایر با توجه به نوسانات بارندگی های سالانه و تولید علوفه مرتع، متغیر است.

عشایر همچنین سالانه 480 تن انواع میوه (در سطح 96 هکتار باغ) و 20014 تن محصولات زراعی ]اغلب گندم و جو و در سطح 23932 هکتار[ تولید می کنند. (1)

-        پشم و مو : در نواحي ايكه عشاير به نگهداري دام هاي كوچك نظير گوسفند و بز مي پردازند، پشم و مو و اهميت پيدا مي كند (مشيري و مولايي: 79، ص 96).

-        فراورده هاي لبني : با توجه به اينكه بطور متوسط از هر رأس گوسفند زايا در طي يك سال 2/23 كيلوگرم و از يك رأس بز زايا سالانه 41 كيلوگرم شير به دست مي آيد،

-        ساير توليدات دامي : ساير توليدات دامي عشاير به غير از گوشت، پشم و شير مي توان از پوست و كود طبيعي صحبت كرد. تحقيقات نشان داده است كه از هر رأس ميش در طي يك سال حدود 40 كيلوگرم كود طبيعي (به غير از كودهاي ريخته شده و پخش شده در مزارع) به دست مي آيد كه اين رقم در مورد بزها 30 كيلوگرم مي باشد (قنبري: 1367، ص 88).

- نهاده هاي دامي مورد مصرف
در طي دهه هاي اخير دو عامل باعث شده است كه تعداد دام استفاده كننده از مراتع با ظرفيت مراتع برابري نداشته باشند كه يكي تغيير در اهداف توليد و ديگري كاهش كيفيت و كميت علوفه ي مراتع بوده است.
-        هزينه هاي مرتبط با دامداري
عشاير كوچنده ي استان به غير از خريد علوفه هاي دامي هزينه هاي ديگري را نيز در ارتباط با دامداري انجام مي دهند كه شامل هزينه هاي حمل و نقل، چوپاني، خريد و تعمير وسيله نقليه، هزينه ي ساخت و تعمير آغل، هزينه هاي نگهباني در تابستان، هزينه هاي مربوط به استخدام كارگر، هزينه هاي تأمين آب دام و هزينه هاي مربوط به داروي دامي مي باشد.

-        خريدهاي روزمره خانوارهاي عشايري
خريدهاي روزمره و معمولي خانوارها به دو گروه دخاني- خوراكي و غيرخوراكي- غيردخاني تقسيم مي شود. كل ميزان خريد مواد خوراكي- دخاني عشاير مورد مطالعه در طي سال 85 بالغ بر 2656311 ميليون تومان بوده است كه از اين ميزان بالغ بر 41/11 درصد آن به مبلغ 303057 ميليون تومان از مراكز داخل استان گلستان خريد شده است.

 خدمات مدیریت امور عشایر استان گلستان:
مدیریت امور عشایر استان گلستان و شبکه تعاونی های عشایر استان ]در قالب 8 شرکت تعاونی (4 شرکت کُرد و 4 شرکت ترکمن) و یک اتحادیه[، امر خدمات رسانی به این بخش از جمعیت عشایری استان را بر عهده دارند (1).

میدان دام گنبد:
میدان فروش دام گنبد در راستای ایجاد یک مرکز خرید و فروش مطمئن دام مجهز به تأسیسات و امکانات رفاهی مبتنی بر رعایت اصول و روش های علمی و بهداشتی در سال 1372 تأسیس شده و یکی از سه میدان دام مطرح کشوری می باشد.

نتیجه گیری و پيشنهادات:
ساختار اقتصادي
عشاير استان گلستان با استفاده از منابع تجديدشونده (مراتع) همه ساله ميزان زيادي گوشت، پشم و فراورده هاي لبني توليد مي كنند. علاوه بر تأمين فراورده هاي فوق و ايجاد ارزش افزوده ي قابل ملاحظه، اين بخش از فعاليت به ويژه در منطقه ي كلاله و گنبد به عنوان يك اقتصاد پايه محسوب شده و اشتغالات اصلي و جنبي زيادي ايجاد مي كند. واحدهاي توليد و تأمين نهاده هاي دامي و خدمات مرتبط با آن و خدمات دامي از جمله فعاليت هايي هستند كه در اين ارتباط ايجاد اشتغال مي نمايند. سامان دهي به وضع عشاير كوچنده ي استان مي تواند منجر به توسعه ي بسياري از بخش هاي اقتصادي استان گردد. از اين رو شناخت نقش عشاير در اقتصاد استان جهت استفاده از توان هاي آنها در توسعه به عنوان يك ضرورت جهت استفاده از فرصت هاي توسعه فراروي مسئولين اجرايي و پژوهشي استان قرار دارد.
پيشنهادات
الف) راهبردهاي بلندمدت و ميان مدت (استراتژي ها)
جامعه ي عشايري كوچنده ي استان گلستان نيز همانند ساير عشاير كوچنده ي كشورمان در شرايط سختي زندگي كرده و از بسياري جهات از استانداردهاي معمول به دور مي باشد. همچنين شيوه ها و فنون توليد سنتي باعث پايين بودن بهره وري در پروسه ي فعاليت هاي توليدي آنها مي گردد. از طرف ديگر مناطق عشايري استان كه عمدتاً در      بخش هاي مراوه تپه و داشلي برون قرار دارند، از مناطق كم توسعه و محروم استان تلقي    مي شود. اجراي برنامه هاي توسعه و سامان دهي اقتصادي فعاليت هاي توليدي عشاير و فعاليت هاي وابسته به آن باعث افزايش درآمد عشاير، افزايش درآمد بومي منطقه و توسعه ي منطقه اي در استان خواهد شد. علاوه بر آن بخش دامداري در مناطق عشايري به عنوان اقتصاد پايه در آن محسوب شده و توسعه ي آن منجر به توسعه ي فعاليت هاي ديگر شده و در نهايت نه تنها به توسعه ي اقتصادي و پويايي منطقه، بلكه به توسعه ي اقتصادي و پويايي كل استان مساعدت خواهد كرد. از اين رو اجراي برنامه هاي ساختاري در مناطق عشايري استان در بخش توسعه ي اقتصادي عشايري به شرح زير لازم الاجرا مي باشند.
منابع:
1-     بروشور گزارش عملکرد مدیریت امور عشایر استان گلستان در برنامه توسعه چهارم. 1388.
2-     توحدی، کلیم الله. 1368. دگرگونی مراتع عشایر کرد خراسان در چهارصد سال اخیر. فصلنامه عشایری ذخایر انقلاب. شماره 6. دبیرخانه شورای عالی عشایر ایران.