مقدمه

بررسی بستر های فعالیت ، بخصوص کشاورزی و عوامل موثر در کیفیت و کمیت تولیدات آن که خود نقش موثری در توسعه فعالان دارد و از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است . احضاء عوامل و تعیین اولویت عوامل اثر گذار و مشخص نمودن نقش هر یک از ضرورت های یک مطالعه است . در فعالیت کشاورزی ، آسیب شناسی عوامل موثر در این فعالیت و کاهش و افزایش شدت و ضعف هر یک از آنان خود می تواند راهگشای وضعیت موجود و سبب افزایش فعالیت و اقتصاد آن شود و از رکود و یکنواختی آن و در نهایت از این طریق از ضعف ها جلوگیری نماید . و لذا سبب توسعه کمی و کیفی این فعالیت و شاغلان حاضر در آن گردد.   

بیان مسئله

با توجه به روند گرمایش زمین و محدودیت بارندگی های سالهای اخیر، خشکسالیهای پیاپی گسترده مزارع و باغات و به طور کل اقتصاد روستایی در مناطق مختلف جهان از جمله ایران را تحت شعاع  قرارداده است . به گونه ای که بسیاری از محصولات کشاورزی به شدت به لحاظ کمی و کیفی از خشکسالی آسیب دیده اند،  و همین آسیبها به مراتب ظرفیتهای توسعه در نواحی روستایی را دچار مخاطره نابودی کرده است . با توجه به نوسانات شدید در بارش های مختلف کشور ، خشکسالی ها از جمله بلایای طبیعی هستند که در شرایط نوسان منفی و یا به عبارتی کاهش بارش های جوی نسبت به میانگین دراز مدت رخ می دهند و اثر های زیانباری را بر بخش کشاورزی و بعضا اقتصاد نواحی تحمیل می نمایند به طور یقین وجود ابعاد مختلفی از این پدیده موجب تعریف های گوناگونی از آن می شود که با توجه عواملی همچون بارنگی ، دما ، پوشش گیاهی و.... عنوان می گردد . ( فرج زاده ، 1384، 3)

با توجه به عوامل موثرآب و هوایی در تعیین الگوی صحیح کشاورزی باید اهتمام زیادی گردد . شاید بسیاری از برنامه ریزی های صورت گرفته در مناطق روستایی کشور و خصوصا در زمینه کشاورزی نه تنها مشکلات را حل نکرده بلکه به فراگیر شدن و در نتیجه رویارویی با مسائل جدیدتر را رقم زده است در پی پایین آمدن کیفیت منابع آب و به تبع آن خاک پدیده های دیگری متعاقب آن به وقوع می پیوندد که دولتها را به شدت درگیر می سازد .

صاحب نظران توسعه روستايي معتقدند كه تحقق اين اهداف از طريق تصميم گيري و برنامه ريزي از درون جامعه روستايي و با حمايت و تسهيل گري مديران و برنامه ريزان بيروني حاصل مي شود (Escap,1996,2) ، كه متأسفانه در طول چندين دهه برنامه ريزي و به ويژه توسعه روستاي  به خاطر تبعيت از الگوي توسعه برون زا در قالب نظريه نوسازي، مورد توجه قرار نگرفته است كه برايند آن شكل گيري دولت بزرگ، در حاشيه قرار گرفتن مردم، تربيت مردم روستايي مطيع و وابسته به كمك دولت،جريان نوآوري ها از شهر به روستا، مهاجرت نيروهاي خلاق با استعداد و كوشاي جوان به شهر به دليل عدم توجه به آنها، و عدم ارائه امكانات مناسب در محيط روستا، بيكاري، فقر، تخليه روستاها، تغييرات اجتماعي و نظاير اينها بوده است . (افتخاری و همکاران ، 1386، 12)

در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار با توجه به شرایط خاص آب و هوایی در کشور بسیاری از مسائل را باید مرتفع کرد .مدیریت در استفاده از آب در مصرف کشاورزی هم وضعیت را سخت تر کرده است به همین دلیل  الگوی مصرف آب در کشور باید به گونه ای اصلاح شود که نسبت مصارف کشاورزی به تنهایی از 93% وضع فعلی به حدود 90 % در طی برنامه تغییر یابد . همچنین فعالیت بخش های مصرف کننده آب باید به گونه ای سازماندهی شود که ابتدا از آلودگی های منابع آب ناشی از فعالیت این بخشها کنترل شده ، سپس شاخص های کیفی آب به سطح شرایط مطلوب ارتقاء یابد . از طریق عدم بهره برداری بهینه از آبها و استفاده از آبهاب نامناسب توسط بهره برداران سالانه بخشی از اراصی زیر کشت در معرض شوری قرار می گیرد . همچنین به دلیل شرایط سخت محیطی در کشور ، خاکهای بی حاصل بیابانی و تپه ماسه ها و یا خاکهای شور در فلات و تپه ماسه ها برتری چشم گیری را نشان می دهد . ( خانی ، 1386 ، 188-187)

در هر نقطه ای از دنیا هیج مکانی مانند روستا ها به لحاظ وابستگی اقتصادی به زمین و کشت و کار حاصل از آن ، درگیر شرایط آب و هوایی و اقلیمی هستند ؛ در حقیقت روستاها محل کشاورزی هستند؛ لذا توسعه همه جانبه آن در گرو بالارفتن میزان سطح زیر کشت و اندازه تولیدات زراعی و دامی است . تحقق این موضوع در گرو برآورده شدن بعضی ازنهاده های کشاورزی از جمله آب مورد نیازمی باشد .

در این رابطه شهرستان ورامین نیز با توجه به خشکسالی های اخیر ، کاهش ریزش های جوی و نبود حجم منابع آب لازم برای زنده نگهداشتن قدرت تولید زمینهای کشاورزی سبب کاهش کمیت و کیفیت محصولات ومتعاقب آن کاهش در آمد و در نهایت سرعت روند توسعه و توسعه پایدار روستایی شده است. فعالیت های عمرانی چون سد ماملو بررودخانه جاجرود نتوانسته است نیازهای ضروری بخش کشاورزی را تامین کند و از طرفی علاوه بر افزایش مصارف نیازهای کشاورزی مصارف خانگی و صنعتی نیز به این موضوع اهمیت می بخشد. در این تحقیق سعی براین است که با توجه به قرار گیری شهرستان ورامین در حاشیه کویر و با توجه به ظرفیتهای بالقوه و بالفعل در زمینه کشاورزی و منابع آبی  چگونه می توان آثار خشکسالی را کمرنگ کرد و به دنبال آن شاخصهای توسعه اعم از مسائل اقتصادی ، اجتماعی ، بهداشتی و.... را بهبود بخشید. شهرستان ورامین در طی سالهای اخیر جایگاه مطلوبی در زمینه کشاورزی در کشور به دست آورده است به گونه ای که بسیاری از محصولات کشاورزی ورامین در زمره اقلام صادراتی کشور می باشد ؛ گلخانه های عظیم با سرمایه گذاری های فراوان و اراضی وسیع زیر کشت ، برنامه ریزی را برای این شهر کویری که با بحران کم آبی و به دنبال آن خشکسالی  روبروست ، سخت کرده است . اما چیزی که باید به آن توجه داشت این است که اگر هر نقطه ای از کشور به قطب کشاورزی تبدیل گشت ، استمرار این روند تنها بر دوش کشاورزان  نیست و خسارات ناشی از این بلای طبیعی آنقدر سنگین است که اگر دولت با کشاورزان همکاری نکند روستاها خالی از سکنه میشوند و به دنبال آن کشاورزی نابود خواهد شد و کشوری که کشاورزی پویا با تمام مشکلاتش نداشته باشد ؛ صحبت از صنعت کار عبث و بیهوده ای خواهد بود . توسه پایدار ملی در گرو پایداری مناطق روستایی است . به عبارتی پایداری فضاهای روستایی در ابعاد مختلف می تواند نقش موثری در توسعه منطقه ای و ملی داشته باشد بدین ترتیب با شناخت جایگاه سکونتگاهها از منظر ابعاد وشاخص های توسعه پایدار با دیدگاه جامع تری امکان برنامه ریزی فراهم خواهد شد.( شایان وهمکاران،1389، 18)

فهرست

عنوان                                                                                  صفحه

فصل اول : مقدمه و کلیات

مقدمه ...........................................................................................................1

بیان مسئله .................................................................................................... 2

 هدف........................................................................................................... 5

سوال های تحقیق ............................................................................................ 6

فرضیه .........................................................................................................7

روش و ابزار تحقیق ....................................................................................... 7

محدودیت ها ................................................................................................. 8

روائی مطالعه ............................................................................................... 8

پایایی مطالعه ................................................................................................ 8

فصل دوم : مبانی نظری تحقیق

مقدمه ......................................................................................................... 9

تعاریف و مفاهیم آب و هوا و عناصر آن ............................................................ 10

2-1- آب هوا (اقلیم) .......................................................................................11

2-2- عناصر آب و هوایی

2- 2-1-  دما ...............................................................................................14

2-2-2 – تاثیر تابش بر دما ............................................................................. 15

2-2-2-1- مناطق انرژی تابشی ایران ............................................................... 16

2-2-3- بارش ............................................................................................. 17

2-2-3-1- نواحی بارشی ایران ........................................................................ 18

2-3 – عوامل آب و هوایی

2-3-1- عرض جغرافیایی و تابش .................................................................... 20

2-3-2- دوری و نزدیکی به دریا ..................................................................... 21

2-3-3- ارتفاع از سطح دریا .......................................................................... 22

2-3-4 – رطوبت .........................................................................................22

2-3-4-1- رطوبت مطلق و رطوبت نسبی ..........................................................23

2-3-5 باد ................................................................................................. 24

2-4- خشکسالی .......................................................................................... 26

2-4-1- انواع عمده خشکسالی ........................................................................ 26

2-4-2- خشکسالی در ایران ........................................................................... 28

پدیده ال نینو ............................................................................................... 29

2-4-3- انواع خشکسالی ............................................................................... 31

خشکسالی هواشناسی .................................................................................... 32

خشکسالی کشاورزی .................................................................................... 33

خشکسالی هیدرولوژیکی ............................................................................... 34

2-4-4- آغاز و خاتمه خشکسالی ..................................................................... 38

2-4-5- فراوانی خشکسالی ............................................................................ 38

2-4-6- وسعت منطقه ای خشکسالی ................................................................. 39

2-4-7- دوره تناوبی رخداد خشکسالی .............................................................. 39

2-5- تعاریف و مفاهیم توسعه ......................................................................... 41

2-5-1- شاخص های توسعه ........................................................................... 45

2-6- مفاهیم توسعه پایدار .............................................................................. 47

2-6-1- شاخص های توسعه پایدار ................................................................... 49

2-7-1- تعریف روستا .................................................................................. 50

2-7-2- توسعه روستایی ............................................................................... 50

2-8-1- برنامه چیست ؟ ................................................................................ 52

2-8-2- برنامه ریزی و جایگاه آن در اهداف توسعه ای ......................................... 54

فصل سوم : معرفی ناحیه مورد مطالعه  ( شناخت وضعیت موجود ناحیه)

3-1- موقعیت ، وسعت و تقسیمات کشوری ........................................................ 55

3-2- جغرافیای طبیعی

3-2-1 ناهمواری ها .................................................................................... 58

3-2-2- زمین شناسی ................................................................................... 61

3-3 آب و هوا

3-3-1 دما ................................................................................................. 63

3-3-2- بارش ............................................................................................ 65

3-3-3- رطوبت نسبی .................................................................................. 67

3-3-4- تبخیر و تعرق .................................................................................. 68

3-3-5- یخبندان .......................................................................................... 70

3-3-6- بادها .............................................................................................. 70

3-4- پوشش گیاهی ...................................................................................... 71

3-5- ویژگی های جمعیتی

3-5-1- - تعداد جمعیت در سالهای 1375 ، 1385 ، 1390 .................................. 73

3-5-2- میزان جمعیت در سال آماری 1385 به تفکیک بخش ................................. 74

3-5-3- میزان جمعیت در سال آماری 1390 به تفکیک بخش ................................. 75

3-5-4- نرخ رشد در سه دوره آماری ............................................................... 77

3-5-5-تعداد خانوار ..................................................................................... 78

3-5-6 میزان جمعیت بر اساس سن های و جنسیت سال 1385................................ 80

3-5-6- بار تکفل در دوره آماری 1385 ........................................................... 81

3-5-7-تعدادجمعیت باسواد و بی سواد به تفکیک بخش .......................................... 82

3-5- 8- میزان جمعیت به تفکیک دهستان در سال 1385....................................... 84

3-5-9- تعداد جمعیت با سواد وبی سواد به تفکیک دهستان و جنسیت ........................ 87

3-6- وضعیت اقتصادی ................................................................................. 89

3-6-1- وضع فعالیت جمعیت 10 ساله و بیشتر به تفکیک جنس ............................... 89

3-6-2- جمعیت شاغل 10 ساله و بیشتر بر اساس گروههای عمده شغلی .................... 91

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل

تجزیه و تحلیل ............................................................................................. 93

4- 1- شرایط آب و هوایی

4-1-1- بررسی  وضعیت اقلیمی شهرستان ورامین بر اساس مدل های اقلیمی .............. 94

4-1-2- بررسی وضعیت دما و بارش و عملکرد آن .............................................. 99

4-2 – تاثیر شرایط اقلیمی و آب و هوایی بر کشاورزی ........................................ 100

4-2-1- ساختار توپوگرافی

4-2-1-1 مزایای ساختار توپوگرافی ............................................................... 100

4-2-1-2- معایب ساختار توپوگرافی ............................................................... 101

4-2-2- ساختار هیدرولوژیکی و منابع آبی

4-2-2-1- مزایای ساختار هیدرولوژیکی و منابع آ.............................................. 101

4-3- خاکشناسی و طبقه بندی اراضی ............................................................. 103

4-3-1- معادن ........................................................................................... 103

4-3-2- رویش طبیعی ................................................................................. 103

4-4- کشاورزی ......................................................................................... 106

4-4-1- منابع آبی کشاورزی شهرستان ............................................................ 107

4-4-2- وسعت اراضی  شهرستان .................................................................. 108

4-4-3- نوع مالکیت ................................................................................... 114

4-4-4- شیوه کشت ..................................................................................... 114

4-4-5- میزان تولیدات کشاورزی در دو دورآماری 1385 و 1390 ....................... 116

4-4-6- میزان تولیدات کشاورزی درسال 1385 ................................................ 118

4-5- سنجش توسعه یافتگی شهرستان ورامین .................................................... 120

4-5-1-روش موریس .................................................................................. 121

4-5-1- عملیات موریس در شهرستان ورامین به تفکیک دهستان ............................ 122

4 -5-2- عملیات تاپسیس

4-5-2-1- چگونگی عملیات تاپسیس ............................................................... 125

4-5-2-2- عملیات تاپسیس در شهرستان ورامین به تفکیک دهستان ......................... 126

4-5-3- عملیات تاکسونومی

4-5-3-1- چگونگی عملیات تاکسونومی .......................................................... 128

4-5-3-2- عملیات تاکسونومی در شهرستان ورامین به تفکیک دهستان .................... 131

4-5-4- نتایج حاصل از سه روش .................................................................. 136

4-6- رابطه موجود میان فاصله از مرکز و میزان توسعه یافتگی ............................ 138

فصل پنجم : نتیجه گیری

5- 1- نتیجه گیری ...................................................................................... 140

5-2- پیشنهاد ها ......................................................................................... 146

منابع مآخذ ................................................................................................ 149

پیوست

فهرست جداول

عنوان                                                                               صفحه

جدول 3 – 1 - حداکثر و حداقل و متوسط دمای ماهانه (1391-1381) ..................... 63

جدول 3- 2 - حداکثر و حداقل و متوسط دمای ماهانه (1391-1381) ....................... 64

جدول 3 -3- میزان و درصد بارش فصلی ( 1391-1381) .................................... 66

جدول 3-4- متوسط ماهانه رطوبت نسبی در یک دوره 11 ساله ( 1381-1391)......... 67

جدول 3- 5 - میانگین ماهانه تبخیر (1391-1387) ............................................. 69

جدول 3- 6- میزان جمعیت در سه دوره آماری .................................................... 73

جدول 3-7 تعداد و درصد زنان و مردان به تفکیک بخش در سال 1385 .................... 75

جدول 3- 8 - تعداد و درصد زنان و مردان به تفکیک بخش در سال 1390 ................ 76

جدول 3 – 9 - تعداد ودرصد خانوار در سال 1385 ............................................. 78

جدول 3 - 10 -  تعداد و در صد جمعیت بر اساس سن و جنسیت .............................. 80

جدول 3- 11 - میزان جمعیت با سواد و بی سواد به تفکیک بخش ............................. 83

جدول 3-12- تعداد کل و جنسیت جمعیت به تفکیک دهستان .................................... 85

جدول3-13- تعداد جمعیت با سواد وبی سواد به تفکیک دهستان و جنسیت ................... 87  

جدول 3-14- وضع فعالیت جمعیت 10 ساله و بیشتر  به تفکیک جنس ....................... 90

جدول 3-15- جمعیت 10 ساله و بیشتر براساس گروههای عمده شغلی ....................... 91

جدول4-1- خلاصه نتایج اقلیمی ........................................................................ 95

جدول 4-2- اراضی طبیعی در سال 1385 ....................................................... 110

جدول 4-3- اراضی طبیعی در سال 1390 ....................................................... 111

جدول4-4- تعداد بهره برداران کشاورزی در سالهای مختلف ................................. 113

جدول 4-5- میزان انواع تولیدات کشاورزی به تن ............................................... 115

جدول 4-6- تولید انواع محصولات کشاورزی به هکتار سال 1390-1385 ...............117

جدول 4 – 7- میزان محصولات کشاورزی سال 1385 به تفکیک دهستان................ 119

جدول 4-8- شاخص های مورد استفاده در عملیات موریس .................................... 123

جدول 4-9 - سنجش توسعه یافتگی در عملیات موریس ......................................... 124

جدول 4-10 -  سنجش توسعه یافتگی در عملیات تاپسییس ..................................... 127

جدول 4-11– شاخص های مورد مطالعه در تاکسونومی ...................................... 132

جدول 4-12- وضعیت در حال مناطق همگن  .................................................... 133

جدول 4-13- هدف توسعه در مناطق همگن ...................................................... 134

جدول 4-14- نتایج حاصل از سه روش موریس ، تاپسیس و تاکسونومی ................... 137

جدول 4-15- فاصله دهستان از مرکز شهرستان  ................................................ 139

فهرست نمودار ها

عنوان                                                                              صفحه

نمودار 3-1- میانگین حداکثر و حداقل دمای ماهانه (1391-1381) .......................... 64

نمودار 3 -2- میانگین حداکثر و حداقل دمای ماهانه (1391-1381) ......................... 65

نمودار 3-3- میزان و درصد بارش فصلی (1391-1281) ..................................... 66

نمودار 3 -4- رطوبت نسبی  ........................................................................... 68

نمودار 3-5- تبخیر ماهانه ............................................................................... 69

نمودار 3 - 6- جمعیت شهرستان ورامین در سه دوره آماری.................................... 74

نمودار 3-7 – تفکیک جنسیتی جمعیت سال 1385 ................................................ 75

نمودار 3- 8 - تفکیک جنسیتی جمعیت 1390 ..................................................... 77

نمودار 3- 9 – نرخ رشد در سه دوره آماری متوالی ............................................. 78

نمودار 3- 10 –  تعداد و درصد خانوار به تفکیک بخش......................................... 79

نمودار 3 - 11 - تعداد و در صد جمعیت بر اساس سن و جنسیت .............................. 81

نمودار 3 - 12 – میزان و درصد بار تکفل 1385 ................................................ 82

نمودار 3 - 13 – میزان جمعیت با سواد و بی سواد به تفکیک بخش 1385 ................. 83 

نمودار 3- 14 – میزان جمعیت به تفکیک دهستان ................................................ 86

نمودار 3- 15 – میزان جمعیت دهستان به تفکیک جنسیت ...................................... 86

نمودار 3- 16 – تعداد جمعیت با سواد و بی سواد به تفکیک دهستان .......................... 88

نمودار 3- 17 – تعداد جمعیت با سواد و بی سواد به تفکیک جنسیت .......................... 88

نمودار 3- 18 - وضع فعالیت جمعیت 10 ساله و بیشتر به تفکیک جنس ..................... 90

نمودار 3- 19 - میزان جمعیت شاغل در گروههای عمده شغلی ................................ 92

نمودار 3- 20 -  درصد جمعیت شاغل در گروههای عمده شغلی .............................. 92

نمودار4- 1- میزان بارندگی سالیانه در طی دوره آماری 1391-1381 ................... 107

نمودار 4-2- درصد نرمال بارندگی در سالهای (1391-1381) ............................ 108

نمودار 4 -3– وسعت اراضی طبیعی 1385...................................................... 110

نمودار 4- 4 – وسعت اراضی طبیعی 1390..................................................... 111

نمودار 4 – 5 – تعداد بهره برداران کشاور........................................................ 113

نمودار 4 – 6 - میزان انواع تولیدات کشاورزی به .............................................. 115

نمودار 4 -7 - سنجش توسعه یافتگی در عملیات موریس ...................................... 124

نمودار 4 – 8- سنجش توسعه یافتگی در عملیات تاپسییس ..................................... 127

نمودار 4 – 9 – وضعیت حال توسعه مناطق همگن ............................................. 135

نمودار 4 – 10– هدف توسعه در مناطق همگن .................................................. 135

نمودار 4 – 11 – نتایج حاصل از سه روش موریس ، تاپسیس و تاکسونومی.............. 138

فهرست اشکال

عنوان                                                                                   صفحه

شکل 2-1- اقلیم در کره زمین .......................................................................... 11

شکل 2-2- دما در مناطق مختلف کره زمین ........................................................ 15

شکل 2-3- نحوه ایجاد باران ........................................................................... 17

شکل 2-4- خشکسالی کشاورزی ..................................................................... 34

فهرست نقشه

عنوان                                                                                  صفحه

نقشه تقسیمات سیاسی شهرستان ورامین ............................................................  57

نقشه عوارض طبيعي پستي و بلندي شهرستان ورامين ........................................... 60

نقشه زمین شناسی شهرستان ورامین ................................................................. 62

نقشه تناسب اراضی برای کابری های عمده ....................................................... 105