چکیده

تحقیق حاضر با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و بهره‌گیری از روش‌های اسنادی و کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی به بررسی محدوديت‌های ژئومورفولوژيكي در توسعۀ فیزیکی شهرستان بندر انزلی و شناسایی و معرفی مناطق آسیب‌دیدۀ آن پرداخته است؛ زیرا توسعۀ فیزیکی شهرها عموماً در ارتباط مستقيم با بستر طبيعي و عوارض ژئومورفولوژي است. لذا با توجه به این اهداف، نتایجی به شرح زیر بدست آمد: بندر انزلی دومین شهر پرجمعیت استان گیلان، با جمعیتی بیش از یکصدهزار نفر به صورت خطی در طول حدود ۱۵ کیلومتر از سمت شمال به دریای خزر و از جنوب به تالاب انزلی محدود می‌شود و آبراهه‌ای که ارتباط دریا و تالاب را برقرار می‌سازد، شهر را به دو قسمت شرقی (غازیان) و غربی (انزلی) تقسیم نموده است. پیشروی آب دریای خزر و به تبع آن تالاب انزلی از دو سو در دهه اخیر خسارات فراوانی را بر شهر وارد ساخته است. به‌طوری‌که شورایعالی شهرسازی و معماری ایران را برآن داشت که برای حل این مشکل به چاره‌اندیشی بپردازد. نهایتاً مقرر شد که خط تراز ۲۴ - متر (ارتفاع از سطح آب‌های آزاد) به عنوان لبه دریا محسوب و هرگونه ساخت و سازی ورای این رقوم به جز تأسیسات سبک و موقت ممنوع اعلام گردد. بر اساس این مصوبه، مقرر شد تأسیسات زیربنایی حیاتی شهر در رقوم بالای ۲۲- متر احداث و به کاربری‌های مسکونی و سایر خدمات وابسته تا رقوم ۲۴ - متر اجازه ساخت و ساز داده شود. بر این اساس حدود ۵۰ درصد از سطح شهر بندر انزلی رقوم ناامن تلقی و نزدیک به ۲۹ هزار جمعیت ساکن در آن بایستی به نقاط امن انتقال داده شوند. محدودیت‌های توسعه شهر در شمال دریای خزر و در جنوب تالاب انزلی و اراضی پست و آبگیر هستند که هیچگونه امکانی را برای توسعه در اختیار نمی‌گذارند. علاوه بر این، بالا آمدن سطح آب دریا طی سال‌های گذشته نیز بخش عمده‌ای از شهر را تخریب یا مورد تهدید قرارداده است. بر این اساس به نظر می‌رسد مناسب‌ترین اراضی برای توسعه شهر با منظور داشتن کدهای ارتفاعی امن(رقوم بالای 24- متر) در امتداد شرقی یعنی امتداد مسیر جاده انزلی به رشت و در امتداد غربی یعنی حول محور ارتباطی انزلی به آستارا می‌باشند. اما این امکان نیز بدلیل خطی شدن بیشتر بافت شهر، تبعات خاص خود را به همراه خواهد داشت و باعث بالارفتن هزینه‌های خدمات زیربنایی شهر می‌گردد. بنابراین مناطق فوق قابل استفاده نمی‌باشد. مناسب‌ترین راه برای اسکان جمعیت و تأمین فضاهای خدماتی مورد نیاز، استفاده از بافت‌های خالی شهر و اراضی خاکی موجود و افزایش معقول میزان تراکم‌های ساختمانی و جمعیتی در بافت‌های موجود می‌باشد. بنابراین مهمترین محدودیت‌های ژئومورفولوژی در شهرستان انزلی دو عامل طبیعی یعنی مرداب انزلی و دریای خزر بوده که هر دو در توسعه شهر انزلی بسیار اثرگذار می‎باشد. البته تغییرات خطوط ساحلی و اشکال ژئومورفولوژی ایجاد شده در این نواحی نیز باعث عدم توسعۀ فیزیکی این شهرستان شده است.

واژگان کلیدی: محدوديت، ژئومورفولوژي، توسعه فيزيكي، شهرستان بندر انزلی

فهرست مطالب

عنوان                                                                        صفحه

چکیده 1

مقدمه 2

? فصل اول: کلیات تحقیق ....................  3

1-1. بیان مسئله 4

1-2. اهمّیت و ضرورت تحقیق 5

1-3. اهداف تحقیق 5

1-4. سؤال تحقیق 6

1-5. فرضیه تحقیق 6

1-6. روش تحقیق 6

1-6-1. روش گردآوری اطلاعات 6

1-6-2. ابزار گردآوری اطلاعات 7

1-6-3. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات 7

1-7. قلمرو تحقیق 7

1-8. واژه‌ها و مفاهیم 9

1-9. مشکلات، محدودیت‌ها و موانع تحقیق 10

? فصل دوم: مرور منابع، ادبیات تحقیق و پیشینه تحقیق  9

2-1. مورفولوژی 12

2-2. ژئومورفولوژی 12

2-3. اهمّیت مطالعات ژئومورفولوژی در برنامه‌ریزی عمران شهری 13

2-4. نقش ژئومورفولوژی در برنامه‌ریزی‌های ساحلی 14

2-5. برنامه‌ریزی ژئومورفیک 14

2-6. مدیریت محیط 15

2-7. مشارکت ژئومورفولوژی در مدیریت محیط 15

2-8. خصوصیات حوضه‌های آبریز نواحی پست 16

2-9 مشکلات نواحی ساحلی 17

2-10. عوامل ژئومورفولوژیکی محدود کننده سواحل 17

2-10-1. امواج 17

2-10-2. جریان‌های دریایی 18

2-11. چگونگی تشکیل یک دریابار 19

2-12. خلیج دهانه‌ای 19

2-13. دلتا 19

2-14. اشکال تجمع مواد رسوبی حاصل از تأثیر امواج مخرب 19

2-15. آثار ترازهای سطح دریا در کواترنر 20

2-15-1. ماهیت و کیفیت تحولات اقلیمی کواترنر و شواهد مرفولوژیکی آن 20

2-15-2. شرایط اقلیمی نئوژن 22

2-15-3. تحولات اقلیمی دوران چهارم از نظر جغرافیای طبیعی و ژئومورفولوژی 23

2-15-4. تحولات اقلیمی کواترنر در ایران و شواهد مورفولوژیکی آن 23

2-15-5. دریاچه‌های پلویال ایران 24

2-16. مفهوم توسعه شهري 24

2-17. محدوده و حریم شهر 25

2-18. شاخص‌های جغرافیایی در توسعه پایدار فضایی شهر 25

2-18-1. عوامل جغرافیای طبیعی 26

2-18-1-1. موقعیت جغرافیایی 26

2-18-1-2. توپوگرافی 27

2-18-1-3. شیب 27

2-18-1-4. اقلیم 28

2-18-1-5. خاک و آب 28

2-18-1-6. پوشش گیاهی 30

2-18-1-7. زمین‌شناسی 31

2-18-1-8. ژئومورفولوژی 31

2-18-2 عوامل اجتماعی 31

2-19. پیشینه تحقیق 33

? فصل سوم: روش اجرای تحقیق، مواد و روش‌ها .  39

3-1. روش اجرای تحقیق 40

3-1-1. روش تحلیلی 40

3-1-2. روش توصیفی 40

3-2. مواد (داده‌های مورد نیاز) 41

3-2-1. پهنه‌بندی بارش سالانه در سطح منطقه مورد مطالعه 42

3-2-2. حداکثر بارندگی روزانه 44

3-2-3 تعداد روزهای با بارندگی به میزان صفر میلیمتر و یا بیشتر 46

3-2-3. تعداد روزهای با بارندگی به میزان 1 میلیمتر و یا بیشتر 47

3-2-4 تعداد روزهای با بارندگی به میزان 5 میلیمتر و یا بیشتر 47

3-2-5 تعداد روزهای با بارندگی به میزان 10 میلیمتر و یا بیشتر 48

3-2-6. سمت و سرعت باد غالب 49

? فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌ها و یافته‌های تحقیق  52

4-1. موقعیت جغرافیایی 53

4-2. ویژگی‌های طبیعی بندر انزلی 54

4-2-1. زمین‌شناسی 54

4-2-2. توپوگرافی 57

4-2-3. اقلیم 59

4-2-3-1. درجه حرارت 59

4-2-3-2. بارندگی 61

4-2-3-3. رطوبت نسبی 62

4-2-3-4. ابرناکی 63

4-2-3-5. ساعات آفتابی 64

4-2-3-6. روزهای یخبندان 64

4-2-3-7. جهت و سرعت باد 65

4-2-4. منابع آب 67

4-2-5. خاک‌شناسی 70

4-2-6. پوشش گیاهی 71

4-3. نگاهی به برخی از ویژگی‌های دریای خزر 74

4-3-1. آب و هوا 75

4-3-2. زمین‌شناسی و تکتونیک 76

4-3-3. منابع تأمین‌کننده آب دریای خزر 77

4-3-4. خلیج‌ها، جزایر و بنادر 79

4-3-5. شرایط اقلیمی گذشته و بازتاب تغییرات اقلیمی بر جغرافیای ساحلی 79

4-3-6. رابطه تغییرات اقلیمی و نوسان سطح آب دریای خزر 80

4-3-7. تغییرات سطح دریای خزر 81

4-3-8. عوامل مؤثر در نوسان آب دریای خزر 91

4-4. بررسی تغییرات خطوط ساحلی در استان گیلان 91

4-5. بررسی شواهد ژئومورفولوژی در سواحل انزلی 92

4-5-1.عوامل محدود کننده ژئومورفولوژیکی در محدوده بندر انزلی 93

4-5-1-1. تلماسه‌های عرضي Qts 93

4-5-1-2. تپه‌های ماسه‌ای 94

4-5-1-3. واحد رسوبات آبرفتي رودخانه‌اي Qal1 97

4-5-1-4. رسوبات سدي برجاي مانده (خاكريزهاي طبيعي) رودخانه‌ای QaL2 98

4-5-1-5. پهنه‌های ماسه‌ای آزاد Qsp 98

4-5-1-6. مرداب و تالاب 98

4-5-2. شواهد پيشروي درياي خزر به خشكي 100

4-5-2-1. وضعیت ساحل در منطقه انزلی 100

4-5-2-2. وضعيت کلی پيشروی در خطوط ساحلي 106

4-6. نواحی ساحلی در شهر انزلی 107

4-7. تأثیر باد در ایجاد اشکال ژئومورفولوژیکی 108

4-8. اثر نوسانات تراز آب دریای خزر 109

4-9. تأثیر تغییرات سطح آب دریا در منطقه ساحل 110

4-10. موانع و محدودیت‌های توسعه شهر انزلی 111

4-10-1. نحوه استقرار شهر بر اساس رقوم ارتفاعی 113

4-10-2. چگونگی نحوه استفاده از اراضی در شهر 114

? فصل پنجم: ارزیابی فرضیه، نتیجه‌گیری و پیشنهادها    115

5-1. ارزیابی فرضیه‌ها 117

5-2. بحث و نتیجه‌گیری 118

5-3. راهکارهای پیشنهادی 123

فهرست منابع و مأخذ 124

چکیده انگلیسی ..........................................  138

فهرست جداول

عنوان                                                                         صفحه

جدول 3-1: مجموع بارندگی سالانه در ایستگاه‌های تبخیرسنجی و سینوپتیک مستقر در سطح منطقه 42

جدول 3-2: وضعیت بارندگی در ایستگاه سینوپتیک بندر انزلی، دوره آماری (1389-1330) 44

جدول 3-3: سمت و سرعت باد غالب بر حسب نات دوره آماری (1389-1330) 49

جدول 4-1: موقعیت جغرافیایی استان گیلان و محدوده مورد مطالعه 53

جدول 4-2: تقسیمات سیاسی شهرستان بندر انزلی 1385 53

جدول 4-3: میانگین دمایی ماهانۀ ایستگاه بندر انزلی 60

جدول 4-4: تغییرات میانگین ماهانه بارندگی در ایستگاه بندرانزلی 61

جدول 4-5: میانگین بارندگی فصلی ایستگاه انزلی 62

جدول 4-6: تغییرات میانگین ماهانه بارندگی در ایستگاه بندرانزلی 62

جدول 4-7: متوسط ماهانه تعداد روزهاي همراه با ابر در ايستگاه انزلی 63

جدول 4-8: متوسط ماهانه ساعات آفتابي ايستگاه انزلی 64

جدول 4-9: وضعیت روزهای یخبندان در ايستگاه انزلی 65

جدول 4-10: حداکثر سرعت وزش باد در ایستگاه انزلی(متر بر ثانیه) 66

جدول 4-11: توان آبی شهرستان بندر انزلی در سال 1385 68

جدول 4-12: طول سواحل محدوده مورد مطالعه 74

جدول 4-13: مشخصات کلی بخش‌های مختلف دریای خزر 75

جدول 4-14: مهمترین رودهایی که به دریای خزر می‌ریزند 78

جدول 4-15: تعییرات سطح دریای خزر از قرن اول تا 1851 از نظر خانیکف 83

جدول 4-16: تغییرات سطح دریای خزر از 1851 تا 1885 از نظر فیلیپوف 84

جدول 4-17: تغییرات سطح دریای خزر از سال 1937 تا سال 1942 85

جدول 4-18: تغییرات سطح دریای خزر از سال 1943 تا سال 1950 بر حسب متر 86

جدول 4-19: مشخصه نوسانات سطح آب دریای خزر، ایستگاه‌ بندر انزلی در سال‌های آبی

(81-1380) و (82-1381) 89

جدول 4-20: خلاصه نتايج برازش نقشه‌های واحدهاي رسوبي منطقه ساحلي بندرانزلي 107

جدول 4-21: توزیع سطح شهر بندر انزلی برحسب کدهای ارتفاعی نسبت به سطح آبهای آزاد 114

فهرست نمودار

عنوان                                                                         صفحه

نمودار 3-1: حداکثر بارندگی روزانه در ایستگاه سینوپتیک بندر انزلی، طی دوره آماری (1389-1330) 45

نمودار 3-2: نوسانات حداکثر بارندگی سالانه در ایستگاه سینوپتیک بندر انزلی، طی دوره آماری (1389-1330) 46

نمودار 3-3: تعداد روزهای با بارندگی به میزان صفر میلیمتر و یا بیشتر در ایستگاه بندر انزلی، (1389-1330) 46

نمودار 3-4: تعداد روزهای با بارندگی به میزان 1 میلیمتر و یا بیشتر در ایستگاه بندر انزلی، (1389-1330) 47

نمودار 3-5: تعداد روزهای با بارندگی به میزان 5 میلیمتر و یا بیشتر در ایستگاه بندر انزلی، (1389-1330) 48

نمودار 3-6: تعداد روزهای با بارندگی به میزان 10 میلیمتر و یا بیشتر در ایستگاه بندر انزلی، (1389-1330) 48

نمودار 3-7: سمت و سرعت باد غالب ماهانه در ایستگاه بندر انزلی 50

نمودار 4-1: تغییرات ماهیانه پارامترهای دما در ایستگاه بندرانزلی 60

نمودار 4-2: تغییرات میانگین ماهانه بارندگی در ایستگاه بندرانزلی    61

نمودار 4-3: درصد بارندگی فصلی سالیانه ایستگاه انزلی 62

نمودار 4-4: میانگین ماهیانه پارامترهای رطوبت نسبی در ایستگاه بندرانزلی 63

نمودار 4-5: متوسط ماهانه تعداد روزهاي همراه با ابر در ايستگاه انزلی 63

نمودار 4-6: متوسط ماهانه ساعات آفتابي ايستگاه انزلی 64

نمودار 4-7: وضعیت روزهای یخبندان در ايستگاه انزلی 65

نمودار 4-8: حداکثر سرعت وزش باد در ایستگاه انزلی (متر بر ثانیه) 67

 
فهرست اشکال

عنوان                                                                         صفحه

تصویر 4-1: اثر نوسانات تراز آب دریای خزر 90

تصویر 4-2: نمایی از تصویر ماهواره‌ای سواحل گیلان 92

تصویر 4-3: تصویر ریپل مارک در ساحل کاسپین 93

تصویر 4-4: نمونه‌ای از تپه ماسه‌ای تثبیت شده در منطقه جفرود 94

تصویر 4-5: نمونه‌ای از برخان ساحلی تثبیت شده با پوشش گیاهی در منطقه حسن رود 95

تصویر 4-6: دریابار در سواحل حسن رود 95

تصویر 4-7: جدیدترین ماسه‌های ساحلی در ساحل زیباکنار 96

تصویر 4-8: نمایی از تالاب بندر انزلی 99

تصویر 4-9: نمونه‌ای از پیشروی آب در سواحل انزلی 100

تصویر 4-10: موج شکن و تخریب آن به‌وسیله پیشروی آب دریا 102

تصویر 4-11: نمایی از تغییرات خطوط ساحلی در حوالی شهر انزلی 103

تصویر 4-12: نمایی از منطقه ساحلی و تأسیسات مستقر در آن 104

تصویر 4-13: نمایی از اسکله بندر انزلی در سال‌های اخیر 106

تصویر 4-14: نمایی از تپه‌های ماسه‌ای در سواحل انزلی 108

تصویر 4-15: نمایی از سواحل شنی در انزلی 109

تصویر 4-16: نواحی ساحلی در طالب آباد انزلی و استخر‌های طبیعی بازمانده از دریا 110

تصویر 4-17: تغییرات سطح آب دریا در منطقه ساحلی و تخریب کاربری‌های ساحلی 111

تصویر 4-18: نمایی از محدودیت‌های توسعه شهر (مرداب انزلی در منطقه پیل علی باغ) 112

تصویر 4-19: نمایی از ساخت وسازهای جدید در منطقه قلم گوده 113

تصویر 4-20: نمایی از ساخت و سازهای جدید در اراضی غیر مجاز 113

تصویر 4-21: نمایی از استفاده از زمین در اراضی غیر مجاز شهر انزلی 115

فهرست نقشه‌ها

عنوان                                                                         صفحه

نقشه 1-1: موقعیت شهرستان بندر انزلی در تقسیمات کشوری .....  8

نقشه 3-1: مناطق همباران در سطح منطقه و شهرستان بندر انزلی  43

نقشه 4-1: وضعیت زمین‌شناسی شهرستان بندر انزلی ............  55

نقشه 4-2: دوران‌های زمین‌شناسی در پهنه استان گیلان .........  56

نقشه 4-3: طبقات ارتفاعی (هیپسومتری) در شهرستان بندر انزلی  58

نقشه 4-4: رودخانه‌های منتهی به تالاب در شهرستان بندر انزلی  69

نقشه 4-5: پوشش زمین در شهرستان بندر انزلی ...............  72

نقشه 4-6: تصویر ماهواره‌ای از محدودیت‌های توسعه بندر انزلی  73

نقشه 5-1: محدودیتهای ژئومورفولوژیکی در شهرستان بندر انزلی      122