چكيده :

  اسكان غير رسمي كه با عناوين ديگري همچون حاشيه نشيني، زاغه نشيني، كپر نشيني و .... نيز مترادف است، از پيامدهاي نامطلوب شهرنشيني در جهان معاصر به ويژه نتيجه صنعتي شدن شتابان و        نا برابري هاي منطقه اي است اين پژوهش مبادرت به بررسي اسكان غير رسمي و علل شكل گيري آن در شهرساوه، محله سوركان نموده و سپس راهبرد هائي جهت ساماندهي و توانمند سازي آن ارائه كرده است. فرضيه هاي پژوهش بر پايه مولفه هاي اجتماعي، اقتصادي، مديريتي، خدماتي، كالبدي در راستاي اين پديده و ساماندهي و توانمند سازي آن در محله سوركان بوده است. در اين پژوهش از روش هاي علمي تحقيقي بهره گيري و جهت جمع آوري اطلاعات، پرسشنامه، مصاحبه و بررسي هاي اسنادي استفاده گرديده است.

نتايج تحقيق حاكي از آن است علت شكل گيري اين پديده در محله سوركان نتيجه صنعتي شدن شتابان شهر ساوه و مهاجرت بي رويه از يك سو و مسائل و مشكلات اقتصادي و عدم وجود مديريت واحد و هماهنگ در زمينه مسائل مهاجرتي و اسكان مناسب اوليه از سوي ديگر بوده است.

براي بررسي و تحليل داده هاي آماري در كنار بررسي هاي كيفي از نرم افزار SPSS استفاده شده است كه شاخص هاي كالبدي در اولويت اول، شاخص هاي اجتماعي و اقتصادي در اولويت دوم و شاخص هاي زيست محيطي در اولويت سوم قرار گرفته است.

در اين تحقيق به روشني نشان داد كه مديريت شهري مي تواند با عملكرد مطلوب خود، اعتماد مردم را جلب نموده و زمينه هاي مشاركت فزاينده مردم را فراهم سازد.

در پايان متناسب با يافته هاي پژوهش راهبردهاي مناسب جهت ساماندهي و توانمند سازي اين ساكنين ارائه گرديده است.

واژگان كليدي : اسكان غير رسمي، حاشيه نشيني، زاغه نشيني، ســاماندهي، توانمندســازي ، اسكان غير رسمي محله سوركان

                          فهرست مطالب

چـكيده............................................................................................................ض

فصل اول :

طرح تحقيق. 1

مقدمه.. 2

1-1- طرح مسأله و ضرورت تحقيق.. 2

1-2- فرضيات تحقيق.. 4

1-3- اهداف تحقيق (شامل اهداف آرماني، کلی، اهداف ويژه و كاربردي):   4

1-4- ادبيات موضوعي.. 5

1-5- روش تحقيق.. 8

1-6- روش گردآوري اطلاعات.. 9

1-6-1- روش اسنادي (کتابخانهاي).. 9

1-6-2-  روش عمليات ميداني.. 9

1-6-3- روش پرسشنامه.. 10

1-7- تعريف واژه‏ها و اصطلاحات فني و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی):.. 10

1-8- مشکلات تحقيق.. 13

فصل دوم :

مفاهيم، تعاريف و چارچوب نظري.. 14

مقدمه.. 15

2-1- مفاهيم و تعاريف.. 15

2-1-1- مفهوم سكونتگاههاي غيررسمي.. 15

2-1-2- تعاريف سكونتگاههاي غيررسمي.. 17

2-1-3- تعريف توانمند سازي.. 20

2-2- گرايشات شهرنشيني و سكونتگاههاي غيررسمي.. 20

2-2-1- گرايشات جهاني.. 20

2-2-2- گرايشات شهرنشيني و سكونتگاههاي غيررسمي در ايران.. 28

2-3- ويژگيهاي اسکانهاي غيررسمي.. 30

2-4- علل پيدايش سكونتگاههاي غيررسمي.. 32

2-4-1- عوامل ساختاري جامعه:.. 32

2-4-2- علل سازماني:.. 33

2-4-3- فقدان سيستم‎هاي حمايتي و مشاركتي:.. 33

2-4-4- فعاليت‎هاي باندهاي (مافيايي) نامشروع زمين.. 34

2-5-  رويکردها و رهيافتهاي مداخله در اسکانهاي غيررسمي.. 34

2-5-1- رويکردهاي مداخله در اسکانهاي غيررسمي در قالب ديدگاههاي مختلف.. 35

2-5-2- بررسي تاريخي رويکردهاي مداخله در اسکانهاي غيررسمي   48

2-5-2-1- مقطع اول (دهه 1960).. 48

2-5-2-2- مقطع دوم (دهه 1970).. 49

2-5-2-3- مقطع سوم (دهه 1980).. 52

2-6- فرآيند توانمند سازي.. 55

2-7- ساختار و ابعاد توانمندسازي.. 57

2-8-  جایگاه و اهمیت مشارکت با تأكيد بر توانمندسازي سكونتگاه هاي غيررسمي.. 60

2-8-1-  مشارکت توسعه ای.. 61

2-8-2-  الگوی مشارکت ساکنین سکونت گاه های غیر رسمی.. 62

2-8-3-  موانع و مشکلات مشارکت متشکل مردمی در کشور.. 64

2-8-3-1-  محدودیت های ساختاری و سیستمی ( نبود سازماندهی و زیر ساخت های مناسب).. 65

2-8-3-2- محدودیت های فرهنگی و اجتماعی ( نبود یکپارچگی فرهنگی ، زبانی و ...).. 66

2-8-3-3-  محدودیتهای نهادی :.. 66

2-8-3-4- محدودیت های قانونی ؛.. 67

2-8-3-5- محدودیت های مالی ؛.. 67

2-8-3-6- محدودیت های مربوط به حرکت جدید سازمان های غیر دولتی ؛   67

2-8-3-7- محدودیت های تکنولوژی ؛.. 68

2-8- نتيجه گيري و ارائه رويکرد نظري تحقيق.. 68

فصل سوم :

روش شناسي تحقيق. 69

مقدمه.. 70

3-1- روش تحقيق.. 70

3-1-1- روش پيمايش.. 70

3-1-2- جامعه آماري.. 71

3-1-3- تعيين حجم نمونه و روش نمونه گيري.. 71

2- تعيين حجم نمونه به روش تخميني.. 71

3-1-4- شيوه و موقعيت جمع‌آوري اطلاعات.. 72

3-1-5- روش تجزيه و تحليل دادهها.. 72

3-2- شاخص هاي تحقيق و عناصر تشكيل دهنده آن.. 72

3-2-1- شاخصهاي کالبدي.. 74

3-2-2- شاخصهاي اجتماعي- اقتصادي.. 76

3-2-3- عناصر و زير بخشهاي تشکيل دهنده شاخصها.. 78

3-2-3-1-  شاخص کالبدي.. 78

3-2-3-2- شاخص اجتماعي _ اقتصادي.. 78

3-2-3-4- شاخص طبيعي و زيست محيطي.. 80

3-2-3-5- شاخص مشارکت.. 81

3-2-4- جمع بندي بررسي شاخصها.. 81

فصل چهارم :

شناخت محدوده مطالعاتي. 82

مقدمه.. 83

4-1- شناخت اجمالي شهر ساوه.. 83

4-1-1- بررسی مراحل و جهت های توسعه کالبدی شهر با تاکید بر موقعیت سکونتگاههای غیررسمی.. 84

4-1-2- بررسی رشد جمعیتی، تغییرات فعلی آن و تحلیل تقاضا برای مسکن   87

4-1-3- نحوه توزیع خدمات شهری.. 89

4-1-4- بررسی الگوهای کاربری زمین و نسبت های آن.. 89

4-1-5- بررسي نوع مالكيت واحدهاي مسكوني.. 94

4-1-6- تراکم (خالص و ناخالص).. 95

4-1-7- مالکیت اراضی شهر ساوه.. 97

4-1-8-  شناخت کانونهای فعالیتهای اقتصادی (رسمی – غیررسمی) برحسب گروههای عمده فعالیت و شغلی در محدوده شهر و پیرامون شهر.. 99

4-1-8- اطلاعات اقتصادی – اجتماعی و تحلیل آنها.. 101

4-1-9- قیمت اراضی در شهر ساوه.. 101

4-1-10- اطلاعات زیست محیطی و تحلیل آنها از جمله سوانح طبیعی    102

4-1-11- موقعیت جغرافیایی و ارتباطی و نحوه کاربری اراضی در ناحیه 1 در وضع موجود.. 103

4-2-  معرفي محدوده مطالعاتي (محله سوركان).. 105

4-2-1- موقعيت و سير تحول شكل گيري محله سوركان.. 105

4-2-2- مطالعات فضايي و کالبدي:.. 107

4-2-2-1- کاربري اراضي موجود.. 107

4-2-2-2- کيفيت بناي ساختمانها.. 110

4-2-2-3- تعداد طبقات ساختمانها.. 111

4-2-2-4- دانهبندي قطعات مسکوني.. 113

4-2-2-5- نوع مصالح ساختمانها.. 114

4-2-2-6- بررسي خدمات عمومي موجود و کيفيت آنها.. 115

4-2-2-7- نوع پوشش معابر در محله سوركان.. 116

4-2-3- ويژگيهاي جمعيتي.. 117

4-2-3-1- نسبت جنسي.. 117

4-2-3-2- ترکيب سني.. 117

4-2-3-3- بعد خانوار.. 117

4-2-3-4- مبدأ مهاجرت ساکنین.. 117

4-2-4- ويژگي هاي اجتماعي- اقتصادي.. 118

4-2-4-1- وضعيت سواد.. 118

4-2-4-2- نرخ مشارکت زنان.. 119

4-2-4-3-  بررسي نوع فعاليت، منبع و ميزان درآمد و اشتغال خانوار   119

4-2-4-4- مسئله مالکيت زمين.. 120

4-2-5- مطالعات طبيعي و زيست محيطي.. 120

4-2-5-1- نحوه استقرار نسبت به بلایای طبیعی و موقعیت خطرپذیر   120

4-2-5-2- نحوه دفع آبهاي سطحي، فاضلاب و زباله.. 121

4-2-6- بررسي زيرساخت ها.. 121

4-3- نتیجه گیری.. 122

فصل پنجم :

تجزيه و تحليل. 123

مقدمه.. 124

5-1- يافته هاي توصيفي تحقيق.. 124

5-1-1- مشخصات عمومي پاسخگويان.. 124

5-1-2- سؤالات توصيفي مرتبط با فرضيه تحقيق.. 128

5-1-3- جمع بندي و نتيجه گيري از يافته هاي توصيفي.. 131

5-2- يافته هاي استنباطي تحقيق.. 132

5-2-1- آزمون فرضيه اول.. 132

5-2-2- آزمون فرضيه دوم.. 135

5-4- جمع بندي.. 139

فصل ششم :

نتيجه گيري و ارائه پيشنهادات. 140

مقدمه.. 141

6-1- نتايج تحقيق:.. 141

6-1-1- نتايج تئوريك.. 141

6-1-2- نتايج تجربي و اثبات فرضيات تحقيق.. 143

6-2- ارائه راهبردها و سياستهاي پيشنهادي.. 144

6-2-1- راهبردها و سياست هاي مرتبط با مسكن.. 145

6-2-2- اهبردها و سياست هاي مرتبط با مبحث اجتماعي ـ اقتصادي   146

6-2-3- راهبرد و سياست هاي مرتبط با مبحث كاربري زمين.. 147

6-2-4-  راهبرد و سياست هاي مرتبط با مبحث حمل و نقل.. 148

6-2-5- راهبرد و سياست هاي مرتبط با مبحث محيط زيست.. 149

6-2-7-  راهبردها و سياستهاي مرتبط با مبحث مديريت و مشاركت   149

چكيده انگليسي.........................................................................................................................152

منابع....................................................................................................................................153

فهرست جداول

جدول شماره2-1: ترتيب زماني اقدامات انجام يافته در خصوص توسعه سکونتگاههاي شهري و اهداف و راهبردهاي آن. 26

جدول 4-1- جمعیت شهرساوه از سال 81-1335. 87

جدول شماره 4-2- کاربری اراضی وضع موجود شهر ساوه در محدوده طرح جامع مصوب سال 1378. 91

جدول 4-3- ساختمانهای مسکونی برحسب نوع مالکیت. 94

جدول شماره 4-4- تراکمهای خالص مسکونی به تفکیک نواحی شهر ساوه  95

جدول شماره 4-5- درصد مالکیت اراضی به تفکیک نواحی در شهر ساوه  97

جدول شماره 4-6-  تعداد کارگاههای سال 1373 و 1381 شهرستان و شهر ساوه. 99

جدول شماره 4-7- تعداد کارگاه های شهرستان و شهرساوه برحسب تعداد کارکنان 1381. 100

جدول شماره 4-8- ساخت و اشتغال شهر ساوه برحسب نوع فعالیت و مقایسه با شهرهای کشور 1375. 101

جدول شماره 4-9- کاربری اراضی وضع موجود ناحیه 1. 104

جدول شماره 4-10- مشخصات عمومي محله سوركان. 106

جدول شماره 4-11- مشخصه های كلي استقرار محله سوركان نسبت به شهر ساوه. 106

جدول شماره 4-12- کاربري اراضي وضع موجود محله سورکان  شهر ساوه  107

جدول شماره 4-13- کيفيت ابنيه محله سورکان به تفکيک سطوح كيفي  110

نمودار شماره 4-3- کيفيت ابنيه محله سورکان به تفکيک سطوح كيفي  111

جدول شماره 4-14- تعداد طبقات ساختمانها. 112

جدول شماره 4-15- دانه بندي قطعات مسکوني. 113

جدول شماره 4-16- نوع مصالح بكار رفته در ساختمان ها. 114

جدول شماره 4-17- خدمات عمومي در محله سوركان. 116

جدول شماره 4-18- نوع پوشش معابر در محله سوركان. 116

جدول شماره 4-19- نحوه استقرار نسبت به بلایای طبیعی و موقعیت خطرپذیر و وضعیت زیست محیطی. 120

جدول شماره 5-1 : توزيع جنسي پاسخگويان. 125

جدول شماره 5-2 : توزيع سني پاسخگويان. 125

جدول شماره 5-3 : مدت زمان اقامت پاسخگويان. 127

جدول شماره 5-4 : دلايل عدم تمايل به ترک محل از سوي پاسخگويان  128

جدول شماره 5-5 : ميزان تمايل به مشارکت با دولت و شهرداري براي بهبود وضع محله. 129

جدول شماره 5-6 : ميزان اهميت مسائل و مشکلات محله از ديد پاسخگويان  130

جدول شماره 5-7 : ميزان موانع موجود در مسير فعاليتهاي جمعي. 130

جدول شماره 5-8 : تمايل به مشارکت در بين پاسخگويان. 132

جدول شماره 5-9- محل اقامت قبلي خانوار. 133

جدول شماره 5-10- علت مهاجرت از شهر. 134

جدول شماره 5-11- علت مهاجرت از مناطق اطراف. 134

جدول شماره 5-12- نتايج آزمون همبستگي بين ضعف مديريت شهري و شكل گيري محله سوركان. 136

جدول شماره 5-13- نتایج آزمون فریدمن برای رتبه بندی روش های حل مشكلات سكونتگاههاي غير رسمي از نظر مديران شهري و كارشناسان ساکنین(، نگارنده،1390). 138

فهرست نمودارها

نمودار شماره 2-1 : چارچوب نظري ساماندهي سكونتگاههاي غيررسمي(صرافي، 1381، ص4). 17

نمودار شماره 2-2: نماي کلي طرح هاي خانه سازي دولتي، اراضي و خدمات، ارتقاء کيفيت  سکونتگاه وطرح توسعه افزايشي به لحاظ نوع کارکرد(زماني، 1379، ص111). 52

نمودار شماره 2-3: هزينههاي دولتي و ميزان سود در هريک از رويکردهاي برخورد با سكونتگاههاي غيررسمي از دهه 1990- 1950 (Napier, 2002, p 22 ) 54

نمودار شماره 2-4 : ساختار فرايند توانمند سازي. 56

نمودار شماره 2-5: ابعاد توانمندسازي. 57

نمودار شماره 2-6: الگوي کلي راهبرد توانمند سازي. 60

نمودار شماره3-2- ويژگيهاي مسکن جهت بررسي سکونتگاههاي غيررسمي(داوودپور، 1384، ص136). 75

نمودار شماره3-3- ويژگيهاي بافت جهت بررسي سکونتگاههاي غيررسمي(داوودپور، 1384، ص137).

نمودار شماره 3-4- ويژگيهاي اقتصادي و اجتماعي جهت بررسي سکونتگاههاي غيررسمي. 77

نمودار 4-1- جمعیت شهرساوه از سال 81-1335. 87

نمودار 4-2- روند تغييرات نرخ رشد جمعيت شهر ساوه طي سالهاي 1345-1385. 88

نمودار شماره 4-4 - سهم هر يك از تعداد طبقات ساختمانها. 113

نمودار شماره 4-5- نوع مصالح بكار رفته در ساختمان ها. 115

نمودار شماره 4-6- بررسي مبدأ مهاجرت ساكنين محله سوركان با توجه به محل تولد. 118

نمودار شماره 5-1: توزيع سني پاسخگويان. 126

نمودار شماره 5-2: توزيع پاسخگويان از نظر ميزان تحصيلات. 126

فهرست نقشه ها

نقشه شماره 4-1- موقعيت قرارگيري شهرستان و شهر ساوه در استان مركزي  84

نقشه 4-2- موقعيت قرارگيري سكونتگاههاي غيرررسمي در شهر ساوه  85

نقشه 4-3-  كاربري زمين در شهر ساوه. 93

نقشه 4-3- تراكم مسكوني در شهر ساوه. 96

نقشه شماره 4-4- مالكيت اراضي در نواحي شهر ساوه. 98

نقشه شماره 4-5- کاربري اراضي موجود. .109