مقدمه:

      پژوهش حاضر اختصاص به بررسی و مطالعه تنگناهای توسعه فيزيكي شهرشيراز از زاويه نگرش علم ژئومورفولوژی دارد. در يك تعريف كلي ژئومورفولوژی عبارت است از: علم شنایی اشکال ناهمواریهای سطح زمین است و وظیفه آن شناخت و دسته بندی (طبقه بندی) این اشکال جهت برنامه ریزی در محیط می باشد.

     شکل عوارض زمین و یا پدیده های ژئومورفولوژیکی نقش موثری در شکل گیری سکونتگاه های انسانی به خصوص شهرها دارد و در مواقعی نیز مشوق و عامل توسعه فیزیکی شهرها و گاهی نیز هم مانع توسعه می شوند.

     مسائل و مشکلات عمده ای که بر سر راه توسعه فیزیکی شهرها و از جمله شهر شیراز قرار دارد موانعی است که طبیعت عامل پیدایش آن بوده است و در مواردی نیز عدم تصمیم گیری صحیح برنامه ریزان و مدیران شهری در مکانیابی پروژه های صنعتی و شهرک ها از عوامل مهم محسوب شده اند.

     با توجه به اینکه مهمترین رسالت علم رساندن انسان به رفاه و بالا بردن کیفیت زندگی انسان ­در فضای جغرافیایی است و حفظ جان و موقعیت فعلی خویش در برابر ناپایداریها  بزرگترین دغدغه انسان هاست که سر منشأ آن طبیعت و همچنین عدم توجه انسان ساکن سیاره زمین به آن است. لذا علم ژئومورفولوژی در پی شناساندن این عوامل و ارائه راهکارهای علمی جهت برخورد با این مشکلات است.

در این پژوهش سعی بر آن شده است که موانع طبیعی و ژئومورفولوژیکی توسعه فیزیکی شیراز را بررسی و مطابق با اهداف مورد نظر که همانا تحلیل آثار ناشی از بلایای طبیعی بر روی ساخت و ساز و زیر ساختهای های شهری شیراز و نیز تشخیص و تعیین تنگناها و اراضی حساس و آسیب پذیر جهت ممانعت و یا توجه بیشتر به ساخت و ساز بر روی آنها است گام مهمی را بردارد.

-1- بیان مسئله:

     توسعه شهرهای جهان در قرن بیستم بسیار سریع بوده است و به نظر می رسد که این روند در آینده نیز ادامه خواهد یافت، در ایران نیز روند رو به گسترش شهر نشینی به ویژه در دو دهه اخیر سبب رشد سریع شهرها و افزایش تعداد مراکز سکونتگاهی شده است تا جایی که تا سال 1375بیشتر از 60 درصد از کل جمعیت کشود در شهرها زندگی می کردند(ثروتی، 1380: 2).

      روند رشد شهر نشینی در ایران در پی تحولات اقتصادی، اجتماعی عمیق دهه های قبل، در سال های اخیر موجب رشد لجام گسیخته شهرهای ملی و ناحیه ای گردیده است و بدون تناسب با ظرفیتها و امکانات طبیعی منطقه پیامد های ناخوشایندی را در فضای کالبدی ـ زیستی درون شهر به همراه داشته است. رشد جمعیت با اشغال فضای شهری، عدم تعادل در ساخت و بافت شهر را به وجود آورده و آسیب های جبران ناپذیری را در محیط زیست شهری وارد ساخته است. در بیشتر شهرهای ایران هماهنگی و انطباق بین رشد فیزیکی شهر و محیط طبیعی دیده نمی شود و در بسیاری از این مکان ها محیط طبیعی محدودیت هایی را در جهات رشد به وجود آورده و موجب تمرکز جمعیت در جهتی دیگر گردیده است.

     شهر شیراز به عنوان یکی از بزرگترین پایگاه های سکونتی جنوب و جنوب غرب ایران که بر اساس سرشماری سال 1385،( 1204872 ) نفر جمعیت را در خود جای داده است، در طول بستر زمانی خود و بر حسب شرایط طبیعی گسترش یافته، تا جایی که برنامه ریزان شهری به دنبال مکانیابی جهت سرریز جمعیت فعلی و آینده آن هستند. (همچون: ایجاد شهرک های  جدید صدرا و گلستان در غرب و شمال غرب شیراز).

     به نظر می رسد که یکی از موارد مهم که به عنوان بستر در برنامه ریزی  شهری و یا مجتمع های سکونتی و حتی صنعتی در هر منطقه به هر ابعادی که باشد باید در کانون توجه قرار گیرد، مطالعه و شناخت عوارض طبیعی و ژئومورفولوژی آن منطقه است.

     با ملاحطه گستره و جایگزینی شهرها در بسیاری از مناطق جهان خصوصاً در ایران مشاهده می شود که گسترش برخی از این پایگاه های جمعیتی چگونگی، تابع ساختمان طبیعی آن منطقه بوده است. شهر شیراز جدا از این ملاحظات طبیعی نبوده و نگاهی گذرا به وضع توپوگرافی و تحول ساختمانی و مورفولوژیکی آن، عوارضی را نشان می دهد که در شرایط کنونی به عنوان موانع و تنگناهای ژئومورفولوژیکی در توسعه و گسترش این شهر مطرح می شود.

         با مراجعه به نقشه های توپوگرافی 1:50000 و 1:250000 شیراز ملاحظه می شود که شهر شیراز بخش وسیع و بزرگی از جلگه شیراز در کنار دریاچه مهارلوست و شکل این جلگه تقریبا به صورت خطی است که از طرف غرب جلگه باریک و بالعکس از طرف شرق و جنوب باز و پهن تر می گردد. این جلگه از جلگه های درون سلسله جبال زاگرس است و از نظر ساختمان طبیعی به شکل ناودیسی است که دو رشته کوه نسبتاً مرتفع در شمال و جنوب آن را احاطه کرده است. از جهت غرب بالاترین ارتفاع و از جهت شرق کمترین ارتفاع را دارد و به همین دلیل در جهت جنوب و جنوب شرق شهر و جلگه شیراز کاهش شیب و متناسب با آن بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی را داریم و به عنوان یکی از عوامل بازدارنده و تنگنای توسعه مناطق سکونتی و شهری را فراهم ساخته است.

     به لحاظ تکتونیکی، دشت شیراز در منطقه چین خورده منظم زاگرس و در منطقه تکتونیک شدید قرار دارد و گسل ها و شکستگی های فراوانی در حوضه آبریز دشت شیراز به چشم می خورد. بر اساس حساسیت تشکیلات و واحد های لیتولوژیکی منطقه و رفتار تشکیلات زمین شناسی در مقابل شکستگی برخی از سازندهای تشکیل دهنده منطقه مانند سازند های آسماری، پابده، فهلیان، جهرم و آقاجاری که بخش وسیعی از منطقه ی مورد مطالعه را تشکیل می دهند دارای حداکثر گسلش و گسل خوردگی هستند و این نشان دهنده آن است که در منطقه شیراز درصد فراوانیِ وقوع زلزله بالا است و از آن می توان به عنوان  یک عامل ژئومورفولوژیکی ـ زمین شناسی مهم در امر توسعه شهری نام برد که عدم توجه به آن ویرانی شدید و خسارت های جانی و مالی را به دنبال خواهد داشت.

     نکته دیگر در مورد منطقه مورد مطالعه، حریم رودخانه خشک (نهر اعظم ) است که به مانند توسعه ی شهری شیراز که روند خطی غربی ـ شرقی دارد این رودخانه نیز از طرف غرب به سمت شرق در جریان است که به دلیل عدم توجه و رعایت نکردن حریم آن می تواند در آینده سیلابی شدن شهر شیراز در قسمت های جنوب و جنوب شرق شیراز به ویژه محدوده  دروازه اصفهان شیراز که حالت فرورفتگی دارد را متوجه خویش سازد، همچنان که در دوره های گذشته سیلاب ناشی از رودخانه خشک شیراز متوجه شهر نیز گردیده است (سیلابهای 1365 و 1380).

     در منطقه مورد مطالعه عواملی همچون وجود باغات قصرالدشت در قسمت شمال غرب شیراز، مزارع و زمین های کشاورزی در قسمت جنوب و جنوب شرق شیراز و همچنین قرار گرفتن فرودگاه شیراز و شهرک های صنعتی کوچک در قسمت جنوب نیز عواملی هستند که به عنوان تنگنا ها و موانع توسعه ی فیزیکی شهر شیراز محسوب می شوند که عملاً امکان توسعه شهری در این مناطق را با محدودیت رشد فیزیکی روبه رو ساخته است.

     همچنین ناهمواری های جنوبی و شمالی شهر شیراز با شیب های نامناسب جهت توسعه شهر را، می توان به موارد فوق اضافه کرد.

     در پژوهش حاضرسعی بر آن شده که علاوه بر تجزیه و تحلیل موارد فوق به دو سوال اصلی پژوهش تحت عناوین زیر پاسخ داده شود.