مقدمه    4
پرورش آبزیان    5
مزایای پرورش آبزیان    6
:: صرف انرژي كمتر    6
:: استفاده از زمين براي رشد    6
:: قابليت توليد مثل    7
:: ضريب تبديل غذايي  و صرفه اقتصادی آبزي پروري    7
ویژگیهای ماهیان پرورشی    7
علائم عمومی و کلی آزاد ماهیان    8
تعریف ماهیان سرد آبی    8
الف - ماهیان مناطق حاره ای    8
ب- ماهیان آبهای گرم    9
ج- ماهیان سرد آبی    9
تاريخچه تكثير و پرورش ماهي سرد آبی    9
آشنايي با گونه‌هاي مهم ماهيان سرد آبي    10
الف : ماهي قزل الاي رنگين كمان :    10
ب : ماهي قزل آلاي خال قرمز :    11
ج: قزل آلاي دريايي ( ماهي آزاد درياي خزر ) :    11
تاريخچه پرورش ماهي قزل آلا    12
گذري بر دوران قبل از پرورش ماهي    12
شرایط تولید    13
مكان يابي    14
اكوسيستم مناسب جهت پرورش ماهي    15
روشهاي پرورش    16
ساخت استخرهاي پرورشی    16
حوضچه‌ها وسيستمهاي مختلف پرورش ماهي قزل آلا    17
استخرها ي دايره اي يا حوضچه‌ها ي  گرد    17
محاسن استخرهاي گرد    18
استخرهاي دراز كانالي    18
حوضچه‌هاي پرورشي (تانك)    19
حوضچه‌هاي پرورشي مستطيل شكل    20
ماهي دار نمودن استخرها    21
مقدار آب ورودي به استخرهاي بتوني    21
تعويض آب استخرهاي بتوني    21
استخرهاي خاكي:    22
نحوه ساخت استخرهاي خاكي    23
ماهي دار نمودن استخرهاي خاكي    23
تميز كردن استخرهاي خاكي    23
اصول احداث مزارع پرورشي ماهي    24
مكان يابي    24
منابع تامين آب    25
منابع آب رو زميني    25
معايب رودخانه‌ها    26
مشخصات زمين    27
نيازهاي پرورشي    28
عوامل مؤثر بر رشد قزل آلا    28
الف: عوامل محيطي    28
ب: عوامل داخلي    34
ج: عوامل تغذيه اي    34
1- پروتئين ها:    34
2-  چربي ها:    35
3-  قندها:    36
4- ويتامين‌ها    37
5- مواد معدني    38
انواع بیماری‌های ماهیان    40
بیماری‌های باكتریایی ماهیان    40
بیماری‌های قارچی    41
بیماری‌های ویروسی ماهیان    41
نكات مورد توجه در انتخاب بچه ماهيان سالم براي پرورش    42
مراحل آماده سازي بچه ماهيان براي حمل و نقل:    43
الف: صيد    43
ب: ضد عفوني بچه ماهيان قبل از انتقال    43
ضدعفوني كردن بچه ماهيان نورس:    44
حمل و انتقال بچه ماهيان به حوضچه‌هاي پرورش    44
اثر مواد زايد ناشي از متابوليسم ماهي در حين حمل ونقل    45
تغذيه ماهي قزل آلا    46
روش‌هاي غذا دادن در مزارع پرورش ماهي قزل آلا    46
تعيين توده زنده و ميزان جيره غذايي    47
تعداد دفعات غذا دهي    47
انواع جيره براي ماهي قزل آلا    48
سايز توصيه شده غذاي خشك در تغذيه قزل آلاي رنگين كمان    49
نكات ضروري در مورد انواع غذاهاي ماهي قزل آلا    50
سطوح استفاده از مواد غذايي در جيره ماهي قزل آلا    51
پيش بيني توليد و زمان فروش ماهي    52
طول دوره پرورش با توجه به درجه حرارت آب و وزن ماهي    52
مشخصات استخرهاي پرورش ماهي ( ميزان دبي آب ، توليدو مساحت استخر)    53
صید ماهیان پرورشی :    53
صید وعرضه ماهیان به بازار    54


پرورش ازنظر جغرافیای اقتصادی بیشتر در مکانهایی قرار گرفته است که با آب کافی سطحی و قابل استفاده مشخص می گردد .    2
پرورش آبزیان    2
اگرچه براي پرورش آنها كارگاهاي مخصوصي احداث مي گردد ولي مي توان در آبهاي نسبتا خنك كه بصورت جويبار،چشمه،قنات و... است براي مصرف خانوادگي و توليد محدود پرورش داد. در حال حاضر ميزان توليد اين ماهي در كشور سالانه 10000 تن است كه بدون شك باز هم در اينده افزايش خواهد يافت.    3
مزایای پرورش آبزیان    3
ویژگیهای ماهیان پرورشی    5
علائم عمومی و کلی آزاد ماهیان    5
     6
علامت مشخصه همگی آزاد ماهیان وجود باله چربی بدون شعاع دربین   باله دمی و باله پشتی آنهاست. همگی ترجیح می دهند که در آبهای شفاف، غنی از اکسیژن وبیشتردرنهرها ورودخانه های کوهستانی و در دریاچه ها ی خنک زند گی کنند. اغلب بر روی شن و قلوه سنگها تخم ریزی کرده و کم تیغ و لذیذ میباشند.بشر به علت از بین رفتن زیاد تخم ماهی در طبیعت ونیزتخریب زیستگاه های مناسب ماهی در منابع طبیعی اقدام به تکثیرو پرورش مصنوعی ماهیان نموده است. بعضی از انواع انها علاوه برغذای طبیعی از غذای مصنوعی "کنستانتره" نیز تغذیه می نمایند..    6
تعریف ماهیان سرد آبی    6
امروزه ماهی شناسان ماهی های آبهای شیرین را بر اساس نیاز حرارتی آنها به سه گروه تقسیم میکنند..    6
الف - ماهیان مناطق حاره ای    6
این ماهیان فقط در آبهای گرم می توانند زندگی کنند. به عنوان مثال وقتی در ماه هایی که درجه حرارت آب یه پایین تر از12 درجه سانتی گراد تنزل میکند تیلاپیا تلف میشود..    6
ب- ماهیان آبهای گرم    6
این ماهیان محدوده حرارتی بالایی را تحمل میکنند. رشد اغلب انها در دمای 10 درجه سانتی گراد متوقف یا کند میشود.مهمترین ماهیان گرم ابی عبارتند از خانواده کپور ماهیان چینی و کپور ماهیان هندی    6
ج- ماهیان سرد آبی    6
این ماهیان قادر به تحمل درجه حرارت بیش از 25 درجه سانتیگراد به مدت طولانی نیستند. مهمترین گروه ماهیان سردابی مورد پرورش آزاد ماهیان میباشند.    6
تاريخچه تكثير و پرورش ماهي سرد آبی    6
آشنايي با گونه هاي مهم ماهيان سرد آبي    8
شرایط تولید    10
شرایط آب در اغلب موارد بهترین و مهمترین فاکتور در تولید و اثرات اقتصادی آن است. به طور کلی دو نوع آب از نظر استفاده قابل تفکیک هستند:    10
1. استفاده یک مرتبه آب در سیستم یکطرفه    10
2. استفاده آب در سیستم گردشی    10
نوع دوم در آینده اهمیت ویژه ای خواهد یافت. زیرا با آلوده تر شدن آبها و نبودن آب کافی و غیره این سیستم بایستی جایگزین شود.    10
-  منبع آب: وجود يك منبع آبي مطمئن و دائمي در محل پرورش ضروري است و هر چقدر كارگاه و منبع آبي به هم نزديكتر باشند مفيد تر خواهد بود، البته بهتر است در محل كارگاه يك يا چند حلقه چاه براي مواقع ضروري حفر شود، چرا كه در طول دوره پرورش ممكن است با مواردي نظير كاهش جريان آب، آلودگي منبع آب مواجه شويم.    11
اكوسيستم مناسب جهت پرورش ماهي:    11
اين ماهي در جاهايي كه بستر شني و آب شفاف ، سرد ، سرشار از اكسيژن مي باشد اقدام به تخم ريزي مي نمايد . قزل آلا ي رنگين كمان مي تواند حرارت بالاتر و اكسيژن كمتر را نسبت به ساير آزاد ماهيان تحمل نمايد و در شرايط يكسان ، رشد سريعتري نسبت به قزل آلاي قهوه ا ي دارد. تخمهاي قزل آلا در 82 روز و 5 درجه كامل مي شود اما همين عمل در حرارت 10 درجه 41 روز طول مي كشد با دو برابر شدن دما همين 20 درجه فقط در مدت 5 روز كامل مي شوند. قزل آلا ي رنگين كمان ديرتر از ماهي قزل آلاي خال قرمز تخم ريزي مي نمايد.  البته امروزه واريته هايي حاصل گرديده كه تخم ريزي آنها حتي جلوتر شروع مي شود . بهترين درجه حرارت براي رشد و نمو و سلامت طبيعي آن 12 سانتي گراد است (7 تا 9 دكتر عمادي) حال آنكه عالي ترين گرما براي رشد و نمو اقتصادي آن در صورت مناسب بودن كيفيت آب بين 15 تا 20 درجه سانتي گراد ( عمدتا 17 درجه سانتي گراد ) مي باشد.    11
فصل تخم ريزي قزل آلا نسبت به محل و درجه حرارت متفاوت مي باشد ماهي قزل آلاي رودخانه اي و قزل آلاي قهوه اي در پاييز و ماهي قزل آلاي رنگين كمان در بهار تخم ريزي مي نمايند . در برخي از رودخانه ها ي كاليفرنيا كمتر ماهي داز سال مي باشد كه حداقل نوعي ماهي قزل آلا يا ماهي آزاد تخم ريزي نكند.(عمادي)1360  فصل و زمان تخم ريزي را مي توان به طرق مختلف جلو انداخت اين روشها شامل تخم گيري گزينشي – مصرف نور مصنوعي با كنترل زمان تابش –و تزريق هورمون هيپوفيز مي باشد . تخم گيري گزينشي حائز اهميت فراوان بوده و از اين طريق توانسته اند قزل آلاي رنگين كمان بهاره نژاد هات كريك Hotcreek را توليد كنند . احتمالاً هيچ عاملي در تنظيم نمو جنين و رشد آن به اندازه درجه حرارت مهم نمي باشد . تجربه نشان داده است ماهي قزل آلا ي رنگين كمان در درجه حرارت ثابت 5/15 درجه سانتي گراد هر ماه 5/2 سانتيمتر رشد مي كند و در حرارت 2/7 درجه سانتي گراد كمتر از 625/. سانتي متر در ماه رشد مي كند .    12
ماهي قزل آلاي يكساله و بالغ مي تواند درجه حرارت بيشتر از 20 درجه سانتي گراد را براي مدتي بدون آنكه متحمل آسيب شود به خوبي پشت سر بگذارد .به منظور توليد تخم خوب ماهي قزل آلا ي رنگين كمان بايستي حداقل 6 ماه قبل از – تخم ريزي در اينكه بيشتر از 30/13 درجه سانتي گراد و ترجيحا بيشتر از 2/12 درجه سانتي گراد نباشد نگهداري شود(عمادي1360)    12
براي توليد ماهي قزل آلا ي رنگين كمان با سرعت رشد زياد و تخم ريزي در سن 2 سالگي در 16 ماه اول بايستي آنها را در درجه حرارت نسبتا ثابت 15 درجه سانتي گراد نگهداري كرده و هنگام رسيدن به سن بلوغ حرارت را به حداكثر 2/12 درجه سانتي گراد كاهش داد.    12
روشهاي پرورش :    12
اين ماهي به روش مونو كاپو ( سيستم روش يك گونه اي ) ، پلي كاپو ( سيستم پرورش چند گونه اي ) به عنوان مثال پرورش همراه گياه برنج در شالي زار هاي مازندران صورت مي گيرد    12
ساخت استخرهاي پرورشی:    12
در ساخت استخرها باید نکاتی را مد نظر داشت:    12
- شیب زمین به گونه اي باشد که آب به حالت ثقلی از استخر خارج گردد و نیاز به صرف هزینه نباشد.    12
- ورودي و خروجی استخر به طور صحیح ساخته شود. خروجی باید به صورت سه شیاره ساخته شود تا بتوان اولا سطح آب را در استخر بسته به شرایط تنظیم نمود و ثانیا آب کف استخر خارج گردد.    13
-آب قبل از وارد شدن به استخر به بالاي برجک هواده منتقل شود تا گازهاي مضر از آب جدا شوند.    13
- شیب 2درصد براي استخرها ( ورودي به خروجی)در نظر گرفته شود تا فضولات کف همراه با جریان آب از استخر خارج شوند. بچه ماهی قزل آلا را می توان در تمام طول سال در مزارع رهاسازي نمود. وزن رهاسازي بهتر است حدود 10 گرم باشد تا هم دوره پرورش خیلی طولانی نشود و هم تلفات کمتر شود.(تلفات در وزن زیر 10 گرم بیشتر است) تعداد ماهی رهاسازي شده بستگی به مقدار دبی آب و وزن هدف دارد. به طور کلی به ازاي 7 لیتر در ثانیه می توان یک تن ماهی برداشت نمود حال اگر وزن هدف 400 گرم باشد براي تولید یک تن ماهی به 2500 قطعه بچه ماهی نیاز می باشد. 10 تا 15 درصد هم باید به عنوان تلفات در نظر گرفت.    13
ظرفیت و تناژ پرورش بستگی به آب ورودي دارد و بر این اساس تعداد استخرها نیز متفاوت است ولی در هر حال چنانچه شیب زمین اجازه بدهد براي اینکه بتوان از آب حداکثر را نمود استخرها در در دو یا سه ردیف ویا حتی بیشتر احداث می نمایند.بطوریکه استخرهاي بچه ماهی در ردیف اول، پیش پرواري در ردیف دوم و در ردیف سوم ماهیان پرواري و آماده صید قرار می گیرند. براي بهترین بازده ارتفاع ریزش آب از یک ردیف به ردیف بعدي حدود 70 سانتیمتر می باشد.دیواره هاي بین استخرها باید به شکلی باشد که بتوان براي غذادهی و صید بر روي آنها حرکت کرد.    13
اصول احداث مزارع پرورشي ماهي    19
الف : دسترسي به آب و زمين مناسب از نظر كمي و كيفي در اين اساس ميزان حداقل آبدهي منبع آبي ميزان توليد با كمي اختلاف در ارتفاعات متفاوت از سطح درياي آزادمشخص مي شود . در برآورد اوليه به ازاي هر 10 ليتر در ثانيه آب جاري توليد 1 تا 5/1 تن ماهي قزل آلا در فضاي پرورشي صد متر مربعي تعيين مي گردد بنابراين  با افزايش ميزان آب جاري به تناسب افزايش توليد نيز پيش بيني مي گردد براي تعيين ميزان نسبتاٌ دقيق آب دهي يك منبع آبي تغييرات و نوسانات در طول 5 تا 10 سال گذشته را مشخص مي كنيم . حداقل ميزان آبدهي در ماه هاي مهر قبل از بارندگي و دي  و بهمن قبل از ذوب برفها مشخص مي شود منبع آبي نيز به تفكيك مورد بررسي قرار مي گيرند در صورت امكان مكان گل آلودي منبع آبي در فصول خاصي از سال وجود داشته باشد نحوه تامين آب اضطراري بايد مشخص باشد . علاوه بر انجام آزمايشهاي آب و بررسي كيفيت آب وضعيت سيل گير بودن محل منبع آبي ، طغيان شدن آب بايد مورد بررسي قرار گيرد متناسب بودن فضا با ظرفيت پرورش ماهي بايد پيش بيني گردد به طور مثال براي توليد 20 تن ماهي قزل آلا نياز به 3500 متر زمين براي استقرار اسخرها تاسيسات ساختمانها و غيره مي باشد .    20
ب : دسترسي به راه هاي ارتباطي بايد از دو جنبه مورد بررسي قرار گيرد 1    20
- مرحله ساخت مزرعه كه بايد فاصله آن از نزديكترين شهربه جهت كاهش هزينه حمل مصالح در نظر گرفته شود    20
2- مرحله بهره برداري از مزرعه به منظور نظارت و مديريت مزرعه تامين نيازمنديهاي دارويي و غذايي جابجايي كاركنان فروش محصولات توليدي خريد بچه ماهي راه ارتباطي مورد بررسي قرار مي گيرد .    20
دسترسي به برق و تلفن ، دسترسي به بازار غذا و فروش ماهي ، امكان سكونت مدير مزرعه .    20
منابع تامين آب :    20
منابع تامين آب به دو دسته زير زميني و رو زميني تقسيم مي شود .    20
منابع آب رو زميني    20
1- چشمه: ميزان آب يكنواخت خنك بدون آلودگي با حرارتي تقريباٌ ثابت در تمام طول سال ودر اغلب موارد بدون يخبندانهاي زمستاني مي باشد . معايب چشمه ها بستگي به ميزان گازهاي محلول درآب از قبيل ازت و كمبود اكسيژن محلول وco2 بيش از آبهاي جاري است . چشمه ها به سه گروه سقوطي و  حوضچه اي و گسترده مي باشد .    20
2- قنات : كيفيت آب قناتها نز مانند چشمه هاي سقوطي و حوضچه اي است و معايب ان مانند چشمه ها مي باشد دماي آب بستگي به تونل ارتباطي به چاه مادر و چاهكهاي مسير آبرساني دارد .    21
3- رودخانه : آب رودخانه ها نوسانات دما و آب دهي دارد بنابراين براي برنامه ريزي توليد مبناي حداقل آب دهي متوسط چند ساله ( 10 تا 20 ساله ) بررسي ميگردد . از محاسن آنها عذم وجود آهن محلول است . رودخانه هاي مناسب پرورش ماهي قزل آلا درجه حرارت بين 4 تا 18 درجه دارد . شفاف است و بسترش قلوه سنگي يا شني مي باشد سيل آبي هم نمي گردد . نهرها و رودخانه هايي كه از مناطق مردآبي  مي آيند به هيج وجه مناسب پرورش ماهي قزل آلا نمي باشند .    21
معايب رودخانه ها :    21
وجود گل آلودگي و احتمال ورود هرز آبهاي سطحي به داخل منبع آبي احتمال طغيان آب و سيل آبيشدن منبع آبي و سيل گيري مزرعه به دليل سرعت زياد در مواقع بارندگي هاي شديد و يا ذوب شدن ناگهاني برفها . رسوب گذاري زياد گل ولاي كه لايروبي آنها هزينه زيادي خواهد داشت احتمال يخبندان آب رودخانه در بعضي شرايط خاص . نوسانات حرارتي زياد . احتمال ورود آلودگي هاي انگلي و باكتريهايي و غيره به دليل وجود ماهيان بومي در رودخانه . نوسانات ميزان آب دهي.    21
منابع آب زير زميني :    21
عبازتند از چاه ها و قناتها .    21
كيفيت آبهاي زير زميني و چشمه تقريباٌ مشابه هستند و اين نوع آبها داراي درجه حرارت نسبتاٌ يكسان در طول سال مي باشد . آبهاي زير زميني فاقد آلودگي هستند و از معايب آنها فوق اشباع بودن آب چاه با گازهايي نظير ازت ، دي اكسيد كربن  و نيز كمبود اكسيژن و محدوديت دسترسي مي باشد  .    21
انواع چاه ها عبارتند:    21
1- از چاه آرتزين : عمق اين نوع چاه ها در مناطق مختلف كشود متفاوت است آب به طور ( ثقلي ) و در اثر فشارهاي جانبي در سطح زمين جاري مي شود و بعظاٌ فاصله ارتفاع پرتاب از سطح زمين 5/1 متر بالاتر و عمق متوسط اين نوع چاه ها 70 تا 80 متر مي باشد .    21
2- چاه عميق و نيمه عميق : اين نوع چاه ها را در مناطقي حفر مي كنند كه آب در سفره هاي زير زميني در اعماق بيش از 20 متري از سطح زمين قرار دارد .    22
3- آب سطحي : در حاشيه نهر ها و مجاورت رودخانه ها جايي كه سطح آب سفره هاي زيرزميني بالا مي باشد حفر مي كنند .    22
آب مورد نياز مزارع پرورش قزل آلاي رنگين كمان حداقل ميزان آب جاري با كيفيت مناسب ظرفيت توليد يك مزرعه را تامين مي نمايد . هر چه آب جاري بيشتر در اختيار باشد به همان اندازه مي توان ماهي قزل آلاي بيشتري توليد نمود در رابطه آب مورد نياز بر مبناي نياز اكسيژن محاسبه مي شود به طور كلي به ازاء هر كيلوگرم توليد ماهي قزل آلا نياز به 7/0 تا يك ليتر در دقيقه آب جاري نياز مي باشد .اين مقدار آب به نسبت افزايش درجه حرارت و يا ارتفاع از سطح درسا افزايش مي يابد . به عنوان يك راهنماي تقريبي مي توان گفت براي توليد يك تن ماهي قزل آلا در سال حدود 10 ليتر در ثانيه آب مورد نياز است . ظرفيت آب كانالهاي بتوني بر حسب كيلوگرم براي جزيان 10 ليتر در ثانيه آب جاري براي ماهي مي باشد .    22
مشخصات زمين :    22
در انتخاب محل مناسب موارد زير بررسي مي گردد .    22
1- بافت خاك : ( پس از احداث تاسيسات استخر مشكل رانش خاك پيش نيايد )    22
2- در معرض ورود آب هرزآبي سطحي و سيل آب نباشد .    22
3- در معرض فرسايش و يا ريزش كوه نباشد .    22
4- داراي شيب ملايم باشد .    22
5- از نظر وضعيت زمين به گونه اي باشد كه ورود و خروج آن به راحتي انجام شود .    22
6- به راحتي قابل دسترس باشد به خصوص در فصول سرد .    22
7- به منبع انرژي برق نزديك باشد .    22
متوسط نفوذپذيري آب در انواع خاك يا بافت هاي مختلف بر حسب سانتي متر بر ثانيه :    22
5    22
لاي سيلت    22
5/2    22
لوم    22
3/1    22
لوم سي    22
8/0    22
رسي لاي    22
25/0    22
رس لاي    22
05/    23
رس    23